Morgunblaðið - 11.02.2003, Blaðsíða 22

NEYTENDUR
22 ÞRIÐJUDAGUR 11. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
ULLARVETTLINGARNIR 2003,
viðurkenning sem Myndlistar-
akademía Íslands veitir frjóhuga
listamanni, féllu Þóru Þórisdóttir
myndlistarmanni og framkvæmda-
stjóra gallerí@hlemmur.is í skaut.
„Um verk Þóru ætla ég svo sem
ekki að hafa mörg orð, en minni á
innsetningu hennar í gall-
erí@hlemmur.is á síðasta ári, sem
hún kallaði „Rauða tímabilið“ og
var um margt einstök á sýning-
arvettvangi síðasta árs. Þar mátti
skynja þá þjáningu sem listamað-
urinn gengur í gegnum; sjálfan
fæðingarveginn og listsköpin
þrykkt á pappír með því blóði sem
rennur til lífs eða dauða. Forn og
ný samlíðan hvers skapandi lista-
manns,“ sagði Benedikt Gestsson,
formaður MAÍ, í ávarpi við afhend-
inguna.
„Spurt hefur verið: Hvers vegna
Ullarvettlingar? Því er til að svara
að rök þau sem lögð eru til grund-
vallar veitingu Ullarvettlinganna
eru sígild og eftirfarandi:
Í fyrsta lagi er það hráefnið sjálft
sem fengið er af reifi sannanlegrar
landnámsrollu, í annan stað vegna
hins grípandi forms vettlinganna, í
þriðja lagi vegna þeirrar vísunar
sem ullarhnoð hefur til list- og
handmennta á íslenskum baðstofu-
loftum allt til vorra daga, og síðast
en ekki síst vegna þess að myndlist-
armönnum á Íslandi hefur alltaf
verið kalt. Blóðið úr listsköpum
Þóru hefur hins vegar runnið til
lífsins og lifandi listar, það er mér
því sönn ánægja fyrir hönd Mynd-
listarakademíu Íslands að afhenda
Þóru Þórisdóttur Ullarvettlingana
árið 2003,“ sagði Benedikt.
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
Benedikt Gestsson afhendir Þóru Þórisdóttur Ullarvettlingana.
Þóra Þórisdóttir hrepp-
ir Ullarvettlingana
fögrum ljóðrænum píanósóló sínum.
Það var Mikael Råberg, sænski
stórsveitarsnillingurinn er kom
Stórsveit Ríkisútvarpsins til
þroska, sem útsetti þessa ballöðu
Lasse og tvær aðrar útsetningar
hans voru á efnisskrá sveitarinnar:
Donna Lee Charlie Parkers og
Stardust Hoagy Carmichaels.
Donna, sem Lasse sagðist hafa
heyrt að væri eftir Miles Davis en
hann hefði ekki getað leikið sem
unglingur og fengið í hendur Park-
ers, er byggð á hljómunum í Ind-
iana sem Armstrong blés eftir-
minnilega í Háskólabíói 1965. Jóel
blés þar fínan sóló og bandið var
flott – betra en í Stardust þarsem
Lasse blés af elegans á nótum
Bunny Berigans frekar en Cliffords
Browns sem stendur þó hjarta hans
trúlega nær.
Bæði þessi lög svo og St. Louis
Blues má heyra Lasse blása á diski
með Sandvíkur stórsveitinni sem
hingað kom á djasshátíð í hittifyrra.
Þetta er fínn diskur þarsem góð-
kunningi Stórsveitarinnar okkar er
við stjórnvölinn, Daniel Nolgård, og
Sandvíkursveitin í betra formi en á
Hótel Íslandi þarsem hún var all-
slök. Þetta sýnir kannski hverju
góður stjórnandi fær áorkað, en
þótt Lasse sé enginn Daniel var
Stórsveit Reykjavíkur Sandvíkur-
sveitinni fremri í spilamennskunni í
þessum lögum og í sirkusútsetn-
ingu Sandvíkuraltóistans Bertil
Fälts á blúsnum hans W.C. Handys
urraði Lasse og notaði demparann
einsog Bubber Miley og dixíbragð
var að hryninum þarsem David
Bobroff blés af miklum krafti í
túbu. Einar Jónsson blés með
Whetsel-stæl í tangókaflanum og
svo var shuffel-hrynur og allt hvað
nafnið hafði notað í bellibrögðin og
varð af mikil skemmtun.
Þetta voru fínir síðdegistónleikar
sem sýndu enn einusinni að Stór-
sveit Reykjavíkur er alvörustór-
sveit og svo er skemmtilegt að
Snorri Sigurðarson er kominn heim
frá námi og hann blés fínan flygil-
hornsóló í Ögenstenar eftir Lasse.
ÞAÐ hefur verið lítið um djass-
tónleika sem af er árinu og djass-
þyrstir borgarbúar fjölmenntu er
Stórsveit Reykjavíkur hélt tónleika
í ráðhúsi Reykvíkinga. Var stór-
sveitin í sveifluham og stjórnaði
henni sænski trompetleikarinn og
tónskáldið Lasse Lindgren. Lasse
er þekktur stórsveitarjaxl og hefur
m.a. leitt trompetsveitina í stór-
sveitum Mikaels Råbergs, danska
útvarpsins og Espoo stórsveitinni
finnsku. Hann er fautatrompetleik-
ari og mjúkur flýgilhornblásari og
kann bæði að stjórna stórsveit og
skemmta áheyrendum klæddur í
svart leður á rauðum skóm.
Sveitin byrjaði á blús eftir hann
og strax var ljóst að þessir tón-
leikar yrðu frekar í stjörnumerki
Hopkins en Schneiders, svo tveir
fínir stjórnendur Stórsveitarinnar
okkar séu nefndir. Í næsta ópusi,
Nikita, eftir Lasse sem Lars Halle
hefur útsett einsog mörg lög hans
fór saxófónasveit stórsveitarinnar á
kostum og brassið fínt í andsvörum
við trommuleik Jóhanns Hjörleifs-
sonar. To My Friends er fræg ball-
aða eftir Lasse sem Putte Wickman
hefur m.a. hljóðritað og þar blés
höfundur glæsilega í flýgilhornið og
minnti m.a. í lokin á Webster með
loftkenndum blæstrinum. Útsetn-
ingin var frábær og hljómsveitin
lék hana listavel og kom til skila
hinum dramatíska undirtóni sem
þar var að finna. Ástvaldur
Traustason skynjaði hann einnig í
Stórsveit í sveiflu
Vernharður Linnet
DJASS
Tjarnarsalur
Ráðhúss Reykjavíkur
Einar Jónsson, Eiríkur Örn Pálsson,
Snorri Sigurðarson og Örn Hafsteinsson
trompetar; Edward Frederiksen, Samúel
J. Samúelsson og Stefán Ó. Jakobsson
básúnur; David Bobroff bassabásúna og
túba; Ólafur Jónsson, Stefán S. Stef-
ánsson, Sigurður Flosason, Jóel Pálsson
og Kristján Svavarsson saxófónar, Ást-
valdur Traustason píanó, Guðmundur
Pétursson gítar, Gunnar Hrafnsson bassi
og Jóhann Hjörleifsson trommur. Stjórn-
andi: Lasse Lindgren sem einnig blés í
trompet og flygilhorn. Laugardaginn 8.2.
2003.
STÓRSVEIT REYKJAVÍKUR
STEYPIBAÐ og hárþvottur eru
hluti af daglegum venjum margra.
Einhverjir bera kannski froðu í hárið
áður en það er blásið og enn aðrir úða
hárlakki yfir til þess að halda því í
skefjum. Svitalyktareyðir er borinn í
handarkrikana og ilmvatn eða rak-
spíri á húðina. Einstaka maður
klykkir út með naglalakki. Hluti fólks
notar kannski flestar þessar vörur,
jafnvel á hverjum degi.
Nýjar rannsóknir hafa leitt í ljós að
snyrtivörur geta innihaldið hóp efna
sem nefnast þalöt (et. pthalate á
ensku), en þau eru meðal annars talin
geta valdið truflunum á lifrar- og
nýrnastarfsemi, sem og starfsemi
hjarta og lungna. Tilraunir á dýrum
hafa sýnt fram á skaðleg áhrif þalata
á þroska kynfæra karlkyns fóstra,
margvíslegan fósturskaða annan og
skemmdir á kynfærum eftir fæðingu.
Þá finnast þalöt í móðurmjólk, líkt og
mörg önnur efni í umhverfinu.
Þalöt eru einkum ætluð til mýk-
ingar á plastefnum og hafa verið not-
uð í ýmiss konar framleiðslu um ára-
tugaskeið. Meirihluti þeirra er
notaður til þess að mýkja vínyl-efni
(PVC), en 10% efnanna eru nýtt í
lækningavörur, svo sem poka með
næringarvökva, blóði eða lyfjum og
gúmmíhanska. Þalöt eru einnig not-
uð í málningu, sleipiefni, lím, leikföng
og matvælaumbúðir, svo dæmi séu
nefnd, og síðast en ekki síst snyrti-
vörur. Þalöt í snyrtivörum eru til
þess að bæta áferð og auka gljáa.
Rannsóknir í Banda-
ríkjunum og Svíþjóð
Á síðasta ári komu út tvær
skýrslur um þalöt í snyrtivörum,
annars vegar í Bandaríkjunum og í
Evrópu hins vegar. Bandaríska
könnunin náði til 72 tegunda snyrti-
vara sem valdar voru úr hillum versl-
ana og reyndust 52 þeirra innihalda
þalöt. Evrópska könnunin náði til 34
snyrtivörutegunda í verslunum og
innihéldu 27 þeirra þalöt. Magn þal-
ata var allt frá 2–3% af innihaldi vör-
unnar niður í örlítið brot. Framleið-
endum snyrtivara er ekki skylt að
greina frá þalötum í innihaldslýsing-
um.
Um var að ræða svitalyktareyði,
hárgel, hárfroðu, hárlakk, hand-
áburð, húðmjólk og ilmvötn.
Bandaríska rannsóknin er unnin
út frá annarri rannsókn Matvæla- og
lyfjastofnunar Bandaríkjanna, FDA,
á eiturefnum í mannslíkamanum sem
gerð var fyrir fáeinum árum. Rann-
sökuð voru blóð- og þvagsýni úr 1.029
einstaklingum og fundust þalöt í
þeim öllum, samkvæmt skýrslu um
snyrtivörurannsóknina.
„Vísindamenn við Miðstöðvar fyrir
sjúkdómseftirlit og forvarnir í
Bandaríkjunum (Centers for Disease
Control) greindu frá því árið 2000 að
sjö gerðir þalata hefðu fundist í 289
einstaklingum, einkum díbútylþalat,
eða DBP. Magn þalata í líkama
manna kom rannsakendum á óvart
og sýnir fram á að almenningur er
mun varnarlausari gegn útbreiðslu
þeirra og magni í umhverfinu en áður
var talið,“ segir í bandarísku skýrsl-
unni.
Einnig segir að vísindamenn CDC
telji að konur á barneignaraldri séu
sérstaklega varnarlausar gegn þalöt-
um. „Vísindamenn CDC komust að
því að tvær milljónir bandarískra
kvenna á barneignaraldri eru 20
sinnum útsettari fyrir þalötum en
meðalmaðurinn, sem eykur líkurnar
á því að magn sem safnast fyrir í lík-
ama þeirra sé yfir skilgreindum ör-
yggismörkum,“ segir ennfremur.
Er líkum leitt að því að þalöt í
snyrtivörum séu helsta uppsprettan.
Vitnað er í rannsókn CDC á ýms-
um naglavörum þar sem DPB fannst
í ríkum mæli. CDC segir að þegar ör-
yggismörk fyrir magn þalata í vörum
séu sett gangi bandarísk stjórnvöld
út frá því að hver einstaklingur noti
einungis eina vörutegund. „Einnig er
gengið út frá því að engin þalöt séu
fyrir í líkama viðkomandi, hvort sem
um er að ræða þalöt úr matvælum,
lyfjum, snyrtivörum, læknavörum
eða neytendavarningi. Rannsóknir
CDC sýna að þessar ályktanir eru al-
rangar.“
Ekkert eftirlit
Fram kemur í skýrslu um rann-
sóknina að vegna glufu í fylkislögum
geti framleiðendur í Bandaríkjunum
sett ótakmarkað magn af þalötum í
snyrtivörur. Ekki sé heldur skylda að
athuga magn þalata í snyrtivörum
áður en þær eru settar á markað.
Framleiðendur séu heldur ekki
skyldaðir til að rannsaka hvort efnin
hafi áhrif á heilsu manna, áður en þau
eru notuð í framleiðsluna. Þá er ekki
skylt að geta þalata í innihaldslýs-
ingu á snyrtivörunum.
Efnin voru ekki nefnd á umbúðum
þeirra 52 snyrtivörutegunda sem
reyndust innihalda þalöt í banda-
rísku rannsókninni.
Í sænskri athugun á innihaldi þal-
ata í snyrtivörum sem fyrr er getið
voru 34 tegundir valdar úr hillum
verslana. Um var að ræða ilmvötn,
hárlakk og svitalyktareyði. Þalöt
fundust í 27 tegundum, eða 80%, og
var fleiri en ein gerð þalata í rúmlega
helmingi varanna. Þalatanna var
ekki getið í innihaldslýsingum.
Í skýrslu um bandarísku og
sænsku rannsóknina segir að ekki sé
verjandi að setja efni sem valda fæð-
ingargalla í vörur til daglegra nota.
Ekki er langt síðan plastleikföng með
díetýlhexýlþalati (DEHP) voru tekin
af markaðnum. Fyrir fjórum árum
gerðu lönd Evrópusambandsins sam-
komulag um að tiltekin þalöt yrðu
ekki notuð í ílát sem geyma matvör-
ur, leikföng eða hluti fyrir börn undir
þriggja ára aldri. Í kjölfarið bönnuðu
nokkur aðildarríki þalöt í leikföngum
ætluðum börnum yngri en þriggja
ára. Hér á landi var sett reglugerð á
vegum umhverfisráðuneytisins 1.
maí árið 2000 þar sem framleiðsla,
innflutningur og dreifing á leikföng-
um sem innihalda meira en 0,05% af
þalötum er óheimil.
Í nóvember á síðasta ári bannaði
Evrópusambandið síðan notkun
DEHP-þalats og DBP-þalats í
snyrtivörum, að því er fram kemur á
heimasíðu nottoopretty.org, þar sem
bæði er vísað í bandarísku og sænsku
rannsóknina.
Að sögn Níelsar Br. Jónssonar,
sérfræðings á eiturefnasviði Um-
hverfisstofnunar, eru þalöt í snyrti-
vörum notuð til að mýkja froðuna eða
gelin sem notuð eru í hárvörur eða
handáburð.
Erfitt að losna við þalöt
Iðnaðarspíri sem snyrtivörufram-
leiðendur nota í ilmvötn og rakspíra
hefur til skamms tíma verið meng-
aður af þalati að sögn Níelsar. Hefur
efninu verið bætt út í spírann til að
gera hann ódrykkjarhæfan. Einnig
hafa efnin fundist í naglalakki eins og
kemur fram í rannsókninni. Að sögn
Níelsar er þalat filmumyndandi efni
sem hefur verið notað sem hjálpar-
efni í málningu. Skýringuna á því af
hverju þalata er ekki getið í inni-
haldslýsingu snyrtivaranna segir
Níels geta verið að framleiðendur viti
ekki í öllum tilfellum af þessum auka-
efnum í innihaldi vara sem þeir
kaupa af öðrum framleiðendum og
bæta út í snyrtivörurnar.
Níels segir að það sé erfitt að koma
efnum eins og þalötum út af mark-
aðnum. „Það stendur alltaf í iðnaðin-
um þegar svona kemur upp að hætta
notkun þeirra. Sérstaklega þegar í
hlut eiga efni eins og þalöt sem hafa
verið mikið notuð í mismunandi sam-
hengi. Auk þess sem það tekur tíma
að finna önnur efni sem geta komið í
staðinn fyrir þau. Það getur því tekið
tíma að koma efnunum úr framleiðsl-
unni.“
Engin rök fyrir
almennum aðgerðum
Sigurbjörg Sæmundsdóttir, deild-
arstjóri í umhverfisráðuneytinu, seg-
ir notkun þalata hafa verið mikla og
víðtæka því þalöt séu víða í umhverfi
okkar. „Það er því ekki einfalt mál að
hreinsa þau út,“ segir hún.
„En þegar þalöt fundust í leikföng-
um sem ætluð voru börnum yngri en
þriggja ára var ákveðið að banna þal-
öt í leikföngum þessa aldurshóps af
öryggisástæðum, þar eð svo ung
börn áttu í hlut.“
Sigurbjörg segir að enn sé verið að
rannsaka áhrif þalata og kanna í
hvaða magni þau eru hættuleg. „Að
svo komnu máli eru engin rök fyrir
því að grípa til almennra aðgerða þar
sem ekki liggja enn fyrir sannanir
fyrir skaðsemi þalata í litlu magni en
full ástæða er til að rannsaka og
skoða málið. Við Íslendingar erum í
mjög nánu samstarfi við hin Norð-
urlöndin á sviði efna og efnavara, þar
á meðal snyrtivara. Norðurlöndin
fylgjast oftast að hvað varðar aðgerð-
ir svo sem bann eða takmörkun á
notkun tilgreindra efna og efnavara.
Þá eru Norðurlöndin oft á undan
Evrópu í heild til að grípa til ráðstaf-
ana, svo sem þegar ákvæði um tak-
mörkun á notkun þalata í leikföngum
voru sett. Auk þess er lögð áhersla á
að fylgjast vel með Evrópuumræð-
unni á þessu sviði.“
Heimildir
www.fi.dk
www.snf.se/bmv/hmv-ftalater.htm
www.nottoopretty.org
Vísað er þaðan inn á heimasíðu FDA.
Hægt er að skoða lista yfir snyrtivörurnar
sem rannsakaðar voru á vefsíðunum.
Upplýsingar um efnasambönd í snyrtivörum:
www.greeninfo.dk
Snyrtivörur sem innihalda þalöt samkvæmt sænskri rannsókn.
Rannsóknir sýna neikvæð áhrif þalata á ýmsa
líkamsstarfsemi og þroska æxlunarfæra
Þalöt finnast í al-
gengum snyrtivörum