Morgunblaðið - 11.01.2004, Qupperneq 26

26 SUNNUDAGUR 11. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Þjóðverjar yrðu sigraðir með loft-
árásum og hafnabanni; það yrði
ekki gert nema ef mikill herafli
réðist inn í Þýskaland. Hann
minntist margsinnis á það að það
yrði Íslendingum mikið áfall ef t.d.
Reykjavík yrði fyrir loftárásum
vegna hersetu Breta hérlendis. Það
yrði Íslendingum þungbært í fá-
tæku landi að byggja upp að nýju
eftir slíka árás.
En það sem virtist liggja Kuni-
holm aðallega á hjarta var spurn-
ingin um hvort óskað yrði eftir því
að Bandaríkin fengju hernaðarlega
bækistöð á Íslandi til verndar gegn
erlendri ásælni. Eftir hernámið
hlyti Íslendingum að vera ljóst að
hið yfirlýsta ævarandi hlutleysi
þeirra nægði ekki sem vernd gegn
því að erlent herveldi settist þar
að. Vegna legu sinnar hlyti hern-
aðarleg þýðing Íslands að teljast
mikil. Í minnisblaði um fundinn er
rakið að Kuniholm hafi tjáð ráðu-
neytismönnum að „Bandaríkja-
stjórnin geri nú margvíslegar ráð-
stafanir til öryggis gegn því, að
ríki, utan Ameríku, geti komið að
hernaðarlegri sókn í Vesturálfunni,
og lega Íslands væri slík, að í
þessu tilliti hlyti Ísland að teljast
hafa mikla þýðingu“. Kuniholm
kvaðst þó telja að á meðan erlend-
ur [breskur] her hefði aðsetur á Ís-
landi myndi forseti Bandaríkjanna
ekki gefa út neinar tilkynningar
um Monroe-kenninguna varðandi
Ísland, umfram það sem Roosevelt
hafði áður sagt, þ.e. að hann teldi
varnarlínu Bandaríkjanna liggja
fyrir austan Ísland.
Kuniholm tók jafnframt skýrt
fram að Bandaríkjastjórn myndi
alls ekki láta uppi neinar skoðanir
um til hvers hún kynni að vera fús
í þessum efnum. Nema að því til-
skildu að íslensk stjórnvöld sæktu
opinberlega til Bandaríkjastjórnar
vegna málsins. En jafnvel þá
myndu ekki vera líkur til að málið
fengi nauðsynlega athugun, nema
því aðeins að fyrir lægi að ótvíræð-
ur meirihluti bæði kjörinna fulltrúa
Íslands og þjóðarinnar einnig ósk-
aði slíkrar verndar. Hann áréttaði
einnig að óhjákvæmilegt væri að
afla samþykkis Breta á að Banda-
ríkin tækju að sér embætti varð-
manna á Íslandi. Enda yrðu Bretar
eðlilega að hverfa fyrst á brott með
allan sinn herafla. Aðspurður hvort
ekki væri sennilegt að Bandaríkja-
menn myndu ótilkvaddir gera ráð-
stafanir til að fyrirbyggja hernám
Þjóðverja, ef sýnilegt þætti að
Bretar væri að missa tök sín á haf-
svæðinu umhverfis Ísland, sagði
ræðismaðurinn það brjóta algjör-
lega gegn „tradition“ Bandaríkj-
anna að grípa til slíkra aðgerða án
þess að Íslendingar óskuðu þess.
Hinn íslenski viðmælandi hans
skrifaði svohljóðandi athugasemd í
skýrslu sína um fundinn:
„Ég get ímyndað mér að Mr.
Kuniholm hafi samkvæmt fyrir-
mælum stjórnar sinnar, nú í fyrsta
sinn í slíku einkaviðtali, viljað
þreifa dálítið fyrir sér um hug Ís-
lendinga. Og ef til vill er Banda-
ríkjamönnum raunverulega um-
hugað um að fá hér hernaðarlega
bækistöð og ef til vill er samþykki
þeirra þegar fengið til þess. Og þá
um leið að reyna að fá Breta héðan
burt, en telja bara mun æskilegra,
frá eigin bæjardyrum séð, að geta
fóðrað aðgerðir sínar með því að
Íslendingar hafi leitað til þeirra, og
því sé ekki um að ræða neina út-
þenslupólitík inn á svið gömlu Evr-
ópu.“
„Óheflaðir“ Bandaríkjamenn
og vandræðagemsar
Fimm dögum síðar gekk Kuni-
holm á fund Stefáns Jóhanns Stef-
ánssonar utranríkisráðherra og
hélt þreifingum sínum áfram. Í
minnisatriðum ráðherra um fund-
inn kom meðal annars fram að
„Bandaríkin myndu mjög ógjarnan
vilja, að Ísland yrði öðrum að
bráð“. Stefán Jóhann bætti við frá
eigin brjósti þeirri skoðun sinni að
„af samtalinu öllu kom í ljós mikill
áhugi á því að Ísland bæði um
vernd Bandaríkjanna – beinlínis
eins og verið væri að „agitera“ fyr-
ir beiðni Íslands um vernd“. Það er
athyglisvert að þessi frásögn ráð-
herra virðist stangast á við upplýs-
ingar áðurnefnds Corgans, sem
fengnar eru úr bók Roberts
Sherwoods um Roosevelt, sem gef-
in var út 1950, en hann segir að
Cordell Hull, utanríkisráðherra
Bandaríkjanna, hafi komið í veg
fyrir að Kuniholm héldi áfram á
sömu braut í viðræðum sínum við
Íslendinga. Í æviminningum Hull
kveður síðan við enn annan hljóm,
því að hann kveðst þar hafa fengið
skeyti á aðfangadag jóla frá Kuni-
holm, þess efnis að „utanríkisráð-
herra Íslands óski eftir að fá að
vita hver yrðu viðbrögð Bandaríkj-
anna ef beiðni skyldi berast frá Al-
þingi um bandaríska hervernd“.
Semsagt ef rétt er skilið: (A)
Bandaríkjamenn voru að leita fyrir
sér, (B) Bandaríkjamenn vildu ekki
leita fyrir sér, (C) það voru Íslend-
ingar sem voru að leita fyrir sér.
Þetta eru ósamhljóða frásagnir um
viðkomandi tímapunkta og vissu-
lega fróðlegt að vita hvað er rétt í
þessum efnum. Ekki er þó fráleitt
að ætla að Kuniholm hafi þarna
„leikið tveimur skjöldum“, þ.e. gef-
ið Íslendingum eitt í skyn og yf-
irmönnum sínum annað, í von um
niðurstöðu sem væri honum sjálf-
um að skapi.
Í janúar ritaði Vilhjálmur Stef-
ánsson grein í tímaritið Foreign
Affairs þar sem hann færði enn á
ný rök fyrir þeirri kenningu sinni
að út frá landfræðilegum forsend-
um væri Ísland í raun hluti Norð-
ur-Ameríku og því næði Monroe-
kenningin til þess. Hvort greinin
hafði einhver áhrif í Washington er
óvíst, en það er hins vegar ljóst að
í sama mánuði fékk Kuniholm
skeyti frá yfirboðurum sínum þar
sem lagt var fyrir hann að halda
áfram uppteknum hætti eftir bestu
getu. Hann átti að gefa ýmislegt í
skyn við íslensk stjórnvöld án þess
að veita höggstað á sér. Eða með
öðrum orðum að reyna að haga
málum svo að áhugi Íslendinga á
íhlutun ameríska arnarins yxi en
ameríski örninn þættist hins vegar
vera sýnd veiði en ekki gefin. Kuni-
holm gekk aftur á fund utanrík-
isráðherra 22. janúar og tilkynnti
að hann hefði fengið símskeyti frá
Cordell Hull (sent 18. jan., nokkurs
konar svarskeyti við jólaskeyti
ræðismannsins), þar sem fram kom
að Bandaríkin „munu fylgjast með
af mestu athygli atburðum sem
geta haft áhrif á afstöðu Íslands til
Bandaríkjanna“ og gerðu sér ljóst
að hættur gætu steðjað að landinu:
„Og ef svo færi á næstu tímum, að
England yrði yfirunnið, myndi
stjórn U.S.A. ef til vill grípa til sér-
stakra ráðstafana út af Íslandi, svo
að það yrði ekki öðrum að bráð,“
segir í minnispunktum Stefáns Jó-
hanns um þennan fund.
Utanríkisráðherra skýrði ríkis-
stjórninni og utanríkismálanefnd
frá málinu og vakti Sveinn Björns-
son, sem var kosinn ríkisstjóri síð-
ar sama ár, athygli á að Banda-
ríkjastjórn hefði ekki borið upp
málaleitan sína við Thor Thors,
sem honum þótti undrunarefni. Að
sögn utanríkisráðherra kvaðst
Hermann Jónasson forsætisráð-
herra þeirrar skoðunar að miður
æskilegt væri að fá hervernd
Bandaríkjanna ef svo færi að Bret-
ar sigruðu. „Bandaríkjamenn væru
óheflaðri en Bretar og mikið um
vandræðafólk meðal þeirra. Biðu
Bretar hins vegar lægri hlut í
styrjöldinni, vaknaði spurningin,
hvort betra væri að vera undir
Bandaríkin eða Þýskaland gefinn.“
Menn ræddu síðan hlutleysis-
stefnu landsins frá ýmsum hliðum
og sýndist sitt hverjum. Ásgeir Ás-
geirsson, síðar forseti Íslands, viðr-
aði þá skoðun sína á fundi nefnd-
arinnar að hlutleysið hefði
gjaldfallið og athugandi væri fyrir
Íslendinga að taka afdráttarlausari
afstöðu til styrjaldaraðila. „Hann
taldi, að eins og nú væri komið
málum væri tilgangslaust að tjalda
með hlutleysi lengur. Það hugtak
væri orðið einskis nýtt.“ Stefán Jó-
hann getur þess að lokinni frásögn
sinni af fundinum að sér hafi fund-
ist margir stjórnmálamenn þessara
tíma nokkuð tækisfærissinnaðir og
á meðal sumra þeirra hafi eimt eft-
ir af samúð með ríki Hitlers. „Til
voru menn í þeirra hópi, sem ekki
hugsuðu til þess með neinu ógeði,
að Ísland yrði að stríði loknu undir
yfirráðum þýskra nasista eða á
áhrifasvæði þeirra.“
Stefán Jóhann skrifaði síðan
Franklin Delano Roosevelt Bandaríkja-
forseti sagði að öryggislína Bandaríkj-
anna væri dregin austan við Ísland.
Hitler og Göring, en árás Þjóðverja á Ísland var sögð í bígerð.
EFTIR að bandaríski herinn hafði verið rúmt ár á Íslandi
setti sú deild hersins, sem nefndist G-2 (næstráðendur
Bonesteel hershöfðingja voru gjarnan kallaðir G-1, G-2,
G-3 og G-4, og auk þess að vera tengiliðir hershöfðingj-
ans við liðsmenn sína stýrðu þeir flestum þeim þáttum
sem lutu að „rekstri“ heraflans) og annaðist njósnir,
upplýsinga- og áróðursmál, saman bókarkorn. Hún
fékk titilinn „Armed Guardians – One Year In Iceland“,
og fjallaði um dvölina á klakanum frá sjónarhorni hinna
mismunandi deilda hersins. Þar kennir ýmissa grasa.
Meðal annars er þar vitnað í orð ónefnds hermanns,
sem eiga að útskýra veru Bandaríkjamanna á Íslandi
með einföldum hætti: „Þetta er einsog að heimsækja
nágranna þinn að hans beiðni og hafa með sér eigin
kost og rúm. Þú verð hús hans gegn hættum. Ef kvikn-
ar í því, tekurðu stjórnina í þínar hendur.“
Einnig er lýst fyrstu kynnum hermanna af Íslandi:
„Eftir þriggja daga siglingu safnaði yfirforinginn mönn-
um sínum saman og sagði þeim að leiðin lægi að fjar-
lægasta útverði Ameríku á Atlantshafi [sic]. Ferðin var
tíðindalaus fyrir utan að eitt skipið sigldi á hval, sem
hékk síðan framan á stefni þess nærfellt í klukkustund.
Þegar skipalestin kastaði akkerum í Reykjavíkurhöfn
voru veittar fyrstu vísbendingar um fyrirliggjandi verk-
efni. Stjórn bandaríska flotans sendi skipanir þess efnis
að afferma skyldi skipin á tveimur sólarhringum. Liðs-
foringjar, undirforingjar og óbreyttir hermenn strituðu
hlið við hlið á átta tíma vöktum með átta tíma hvíld á
milli vakta. Þrátt fyrir gríðarlegan dugnað og stuðning
frá vörubifreiðum, sem mynduðu nánast óslitna röð á
milli hafnarinnar og losunarstaðar, var það algjörlega
útilokað að ljúka verkinu innan settra tímamarka. Búið
var að útvega alla fáanlega geymslu- og losunarstaði,
en þeim var átakanlega áfátt. Setja varð birgðakassa á
víðavang og innihald þeirra dreifðist út um hvippinn og
hvappinn. Nokkrum dögum síðar var loks búið að af-
ferma skipin, en drjúgur tími fór síðan í að skrá og raða
útbúnaðinum almennilega.“
Þá er einnig sagt frá því að þessir fyrstu hermenn
Bandaríkjanna hérlendis hafi notað tómar bjórflöskur
sem efnivið í allt frá „lampaskermum til öskubakka,
bensíntunnur voru barðar í sundur með klókindum og
breytt í baðkör, olíuföt urðu að sturtum og tappar á
bjórflöskum að dyramottum, jafnframt því sem fjalir
utan af birgðakössum voru notaðar til að smíða borð,
stóla, göngustíga og skápa.“
„Ef kviknar í húsinu…“
HUGMYNDIR flestra þeirra sem vildu
að Bandaríkjamenn tækju að sér her-
vernd Íslands, byggðust á því að Ísland
tilheyrði vesturhveli jarðar og væri því
því innan ramma Monroe-kenning-
arinnar. Upphaflega hafði inntak
Monroe-kenningarinnar, kynnt til sög-
unnar árið 1823, verið það að evrópsku
nýlenduveldin gömlu blönduðu sér ekki
í málefni Ameríku og í staðinn myndu
Bandaríkin láta átök Evrópuþjóða af-
skiptalaus. Með þátttöku sinni í fyrri
heimsstyrjöld fóru Bandaríkjamenn á
bága við þennan leiðarvísi í utanrík-
ismálum og framkvæmd umræddra
hugmynda fékk á sig nýja ásýnd. Það er
athyglisvert að þegar árið 1869 reyndu
menn að færa sönnur á að út frá land-
fræðilegum forsendum væri Ísland
fremur hluti Ameríku en Evrópu og að
Monroe-kenningin næði því til Íslands;
með það í huga að Bandaríkjamenn
keyptu Ísland – og raunar Grænland líka
– af Dönum. Þessar hugmyndir höfðu
því verið til staðar í að minnsta kosti
sjötíu ár þegar þær urðu hornsteinn til-
rauna til að fá bandarískan herafla
hingað til lands í síðari heimsstyrjöld.
Reynt á þanþol
Monroe-kenning-
arinnar
Hermann Jónasson forsætisráðherra heilsar Winston Churchill á
hafnarbakkanum í Reykjavík við komu Churchills að morgni 16.
ágúst 1941.
Kort sem Franklin Delano Roosevelt sýndi Harry Hopkins, ráðgjafa sínum, 11. júlí. Á myndinni sést hvernig for-
setinn hefur með blýanti dregið línu til að afmarka vesturálfu.
Ljósmynd/War Office Photo