Morgunblaðið - 25.01.2004, Blaðsíða 29

ár hefur sú vöktun farið fram úr lofti í samstarfi við Náttúru-
fræðistofnun Íslands. Helsta útbreiðslusvæði arnarins, við
Breiðafjörð, skarast við helsta æðarræktarsvæði landsins. Þar
hafa bændur orðið uppvísir að því að spilla varpi og raska varp-
stöðum til að koma í veg fyrir að ernir hreiðruðu um sig á gam-
algrónum varpsetrum. Árið 2003 var æðarræktandi sýknaður í
Hæstarétti af ákæru um að hafa raskað arnarvarpi. Dómurinn
taldi að ákvæði í fuglaverndarlögum væru óskýr hvað varðar
skilgreiningu á hreiðri og varpstað. Í kjölfar dómsins ruku
nokkrir æðarbændur til og settu upp búnaði á þremur varp-
stöðum við Breiðafjörð og komu þannig tímabundið í veg fyrir að
ernir hreiðruðu um sig. Vegna þessa dómsmáls hefur umhverf-
isráðherra boðað lagabreytingar sem taka af allan efa um hreið-
urhelgi arna.
Það virðist vera ríkjandi skoðun meðal æðarbænda við norð-
anverðan Breiðafjörð að koma skuli í veg fyrir að ernir verpi í
nánd við æðarvarp. En þarna kann að gæta nokkurs misskiln-
ings á eðli náttúrunnar. Óðalsernir verja sitt óðal og hrekja á
brott aðkomufugla, hvort sem það eru aðrir ernir, hrafnar eða
mávar. Það er staðreynd að ernir sem eiga óðal í grennd við æð-
arhlunnindi taka æðarfugla úr varpinu, en þeir gera líkast til
minni skaða en aðkomufuglar. Hrafnar og mávar fara ránshendi
á eggjatíma fái þeir að vera óáreittir, og valda þannig miklum
usla. Þá eiga flökkuernir það til að setjast að í æðarvarpi svo
dögum skiptir, og valda þannig miklu fjaðrafoki. Óðalsernir
halda í skefjum aðgangsharðari arðræningjum, þó svo þeir trufli
vissulega æðarvarpið. Því má spyrja hvort ekki sé réttlætan-
legur fórnarkostnaður að missa stöku fugl í óðalsörn, frekar en
að missa allt varpið í kjaft og klær annarra afræningja? En slíkri
spurningu getur eflaust enginn svarað nema æðarbóndinn sjálf-
ur.
Vistfræði arnarins
Haförninn er stærsti örn í Evrópu og hefur títt verið nefndur
konungur fuglanna. Hann verpir frá SV-Grænlandi, um norð-
anverða Evrópu og í Asíu austur að Kyrrahafi. Haförninn er fá-
liðaður á Íslandi en heimsstofninn telur yfir 10.000 fugla. Áætlað
er að í Evrópu séu um 3.500 pör og að í Sovétríkjunum gömlu
verpi yfir 5.000 pör. Þrátt fyrir nokkurn fjölda fugla er út-
breiðslusvæðið víðáttumikið og örninn hvergi algengur fugl,
enda er hann þurftafrekur og þarf stórt óðal. Hann er flokkaður
af Alþjóða fuglaverndarráðinu í flokk sjaldgæfra fugla sem
þarfnast sérstakrar verndar þó hann sé ekki talinn í útrýmingar-
hættu. Víða í Evrópu var haförnum útrýmt, eins og dæmi eru um
frá Bretlandseyjum. Breska fuglaverndarfélagið (RSPB) stóð
fyrir endurkomu arnarins þar í landi með því að flytja unga frá
Noregi og sleppa þeim í Skotlandi. Þannig tókst með kostn-
aðarsömum en áhrifaríkum aðgerðum að koma aftur upp varp-
stofni við strendur Skotlands sem í dag telur 26 pör.
Haförninn er stór ránfugl með vænghaf yfir 2 metra. Hann
vegur 4–6 kíló og kvenfuglinn er nokkuð stærri og þyngri en
karlinn. Slíkt er þekkt meðal ránfugla og stærðarmunur
kynjanna virðist aukast eftir því sem lífsskilyrði og bráð verða
erfiðari. Auk stærðamunar má þekkja kvenfugl frá karlfugli á
röddinni sem er hásari og dimmari en rödd karlsins. Fullorðnir
ernir eru rjómagulir á kollinum og niður á axlir. Stél þeirra er
ljóst en ungfuglar eru dökkir allir á fyrsta ári, og stél þeirra og
kollur lýsast með aldrinum. Hafernir verða fullorðnir og þar með
kynþroska um 5 ára gamlir og þeir geta náð allt að 20 ára aldri.
Íslenski örninn er af ætt fiskiarna og sækir sér einkum æti við
sjó og ferskvatn. Kjörlendi hans er við strendur þar sem útfyri
er mikið, en einnig við ár og vötn. Aðalfæðan er fiskur og fuglar,
og af fuglum hér á landi hremmir hann helst æðarfugl og fýl.
Örninn er einnig hrææta og meðan veiðihæfileikar ungra fugla
eru óþroskaðir þá er það æti sem þeir finna við strendur og á
víðavangi mikilvægur þáttur í afkomu þeirra.
Varpið hefst snemma hjá erninum og því geta hret að vori gert
það að verkum að varp misferst. Hann er einnig ákaflega við-
kvæmur fyrir mannaferðum á varptíma og því miður hafa menn
nýtt sér þann veikleika með því að hrekja erni ítrekað frá hreiðri
sínu. Varptíminn hefst um miðjan apríl og eggin eru 1–3, þó oft-
ast tvö. Yfirleitt komast ungar ekki upp í nema um helmingi
hreiðra. Ýmsar ástæður geta legið þar að baki. Truflun við hreið-
ur, reynsluleysi ungra varpfugla og erfiðar aðstæður á óðali geta
allt verið þættir sem stuðla að lélegri ungauppkomu arnarins.
Hugsanlega geta erfðaþættir einnig komið þar að sök.
Arnarhjón halda sig á óðali sínu árið um kring sé þar á annað
borð lífvænlegt. Ungar sem koma úr eggi snemma sumars verða
fleygir í byrjun ágúst, og eru í fyrstu í umsjón foreldra. Að hausti
fara þeir á flakk og fyrsta árið í lífi þeirra er afdrifaríkt, því þá
eru afföllin mest úr þeirra hópi. Aðalheimkynni arnarins eru á
vestanverðu landinu, við Breiðafjörð og Faxaflóa. Ungir fuglar
eiga það hinsvegar til að ferðast langt út fyrir heimkynnin og
sjást þá víðsvegar um landið, þar sem ernir eru almennt sjald-
gæf sjón. Stundum dvelja þeir þá vetrarlangt þar sem björg er
að hafa en virðast flestir snúa aftur vestur þegar vora tekur.
Flakk ungfugla er forsenda þess að ernir setjist aftur að á göml-
um varpsetrum sem nú liggja í eyði. Innan tíðar verðum við von-
andi þeirrar gæfu aðnjótandi að sjá þennan mikla fugl sitja hnar-
reistan í varpklettum og hólmum landið um kring. Engum ætti
að þykja skömm af nábýli við slíkan höfðingja.
Ljósmynd/Daníel Bergmann
Höfundur er náttúruljósmyndari.
Sökum verndarákvæða er engum manni heimilt að nálgast arnar-
hreiður á varptíma. Umhverfisráðuneytið gefur í einstaka tilfellum und-
anþágu frá þeirri reglu til ljósmyndara og kvikmyndagerðarmanna,
þyki sýnt fram á að viðkomandi hafi ríka ástæðu fyrir myndatöku og
reynslu í að umgangast viðkvæma fugla. Myndirnar sem fylgja þessari
grein eru teknar með leyfi umhverfisráðuneytisins, og þakka ég það
traust og þann velvilja sem ráðuneytið hefur sýnt starfi mínu.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. JANÚAR 2004 29
AF HINUM ýmsu gerðum ljósmyndunar er fugla-
ljósmyndum líklega sú mest krefjandi. Að mynda
fugla er tímafrekt, krefst mikillar þolinmæði og
þekkingar á myndefninu. Fuglar eru í eðli sínu
kvikir og erfið viðfangsefni. Lengi vel var sú að-
ferð ríkjandi að mynda fugla við hreiður enda var
þar hægt að ganga að þeim nokkuð vísum. Þá lá
ljósmyndarinn í felum og notaði eitthvað til að
hylja sig, svo sem felutjald eða efni frá náttúr-
unnar hendi. Þannig náðust einstakar myndir af
fuglum sem ómögulegt hefði verið að ná við aðr-
ar kringumstæður. Björn Björnsson, frumkvöðull
fuglaljósmyndunar á Íslandi, gaf einurð og stað-
festu nýja merkingu í samskiptum sínum við
erni. Um miðja síðustu öld ferðaðist Björn um
landið á sumrin og náði undraverðum árangri í
fuglaljósmyndun sé litið til tækjakosts og vist-
fræðiþekkingar þess tíma. Hann dvaldi meðal
annars sumarlangt við arnarhreiður. Til að kom-
ast í myndafæri við fuglana hlóð hann sér felu-
skýli úr grjóti skammt frá hreiðrinu. Hann fylgd-
ist með ferðum fullorðnu fuglanna úr fjarlægð. Í
hvert sinn sem þeir viku frá hreiðurstaðnum og
héldu til veiða fór Björn að hreiðrinu og hlóð upp
nokkrum steinum. Á endanum hafði hann reist
skýli og lagðist að lokum þar inn og fékk óvið-
jafnanlega sýn í daglegt líf óðalsarna. Einstæðar
myndir hans af fullorðnum erni að mata unga
birtust í safnriti Birgis Kjaran, Haförninn, sem
kom út árið 1967.
Tímarnir eru breyttir og öflugar aðdrátt-
arlinsur nútímans gera fuglaljósmyndun auð-
veldari en áður, en þó langt í frá auðvelda. Ég hef
tekið þá afstöðu að mynda fugla eins lítið við
hreiður og mögulegt er. Fuglar eru viðkvæmastir
fyrir truflun á varptíma og hreiðurhelgina ætti
ekki að rjúfa nema brýn þörf sé fyrir hendi. Hvað
erni og aðra ránfugla varðar er hins vegar ákaf-
lega krefjandi verkefni að mynda þá utan varp-
tíma. Helst er mögulegt að laða þá í myndafæri
með fóðurgjöfum. Slíkt var reynt tvo vetur með
því að bera út æti fyrir erni. Feluskýli var komið
upp í grennd við ætið og farið inn í það að
morgni í skjóli myrkurs. Fóðurgjöfin reyndist
ágætlega enda var fóðurstaðurinn þar sem
þekkt var að ernir dveldust á veturna. Hins veg-
ar varð ekki mikið úr myndatökum. Þrátt fyrir
varkárni ljósmyndarans voru ernirnir enn varari
um sig og komu ekki í ætið meðan setið var í
feluskýlinu, nema þegar enn var rökkur og því
engin myndabirta. Þrír ernir voru á svæðinu og
hrafnager sótti einnig ætið. Það reyndist erfitt
að útvega nægjanlegt fóður enda gekk hratt á
það sökum hversu mikið af hrafni vandi þangað
komur sínar. Þrautseigja ljósmyndarans vék fyrir
erfiði verksins og fóðurgjöfin lagðist af.
Ég hef enn ekki viljað setja upp felutjald við
þau arnarhreiður sem ég hef skoðað að sumri.
Aðstæður hafa einfaldlega ekki verið þannig að
mér fyndist öryggi fuglanna tryggt á allan hátt.
En síðastliðið sumar reyndi ég aðra aðferð. Þó
að örninn sé með styggari fuglum sem byggja
þetta land þá er hann misstyggur. Í einstaka til-
fellum setjast fuglar í námunda við hreiðrið þeg-
ar menn ber að. Árlega er farið í arnarhreiður til
að merkja unga og í seinni tíð til að draga úr
þeim blóð til erfðafræðirannsókna. Þannig hafa
menn lært að þekkja hvar fuglar eru spakari en
annars staðar. Þegar ég frétti af ungum í hreiðri
hjá erni sem er þekktur fyrir óvenjulegt umburð-
arlyndi gagnvart tvífætlingum þá fór ég af stað.
Eftir að hafa skoðað hreiðrið beið ég eftir að
dagur rynni upp þar sem réttar aðstæður voru
fyrir hendi. Hreiðrið var í hólma sem gengt var í
á fjöru og nokkrir minni hólmar og sker voru þar
í kring. Þegar tökudagurinn rann upp arkaði ég
af stað klukkan 6 að morgni. Það var sólríkt, logn
og fjara, alveg eins og það átti helst að vera. Full-
orðnu ernirnir voru báðir heima við og þegar ég
átti um 100 metra að hreiðurhólmanum fóru
þeir í loftið og byrjuðu að hringsóla yfir mér og
gagga, eins og þeim er eðlislægt við slíkar að-
stæður. En í stað þess að stefna á hreiðrið sjálft
þá fór ég að nærliggjandi hólma og kom mér þar
fyrir. Við það róuðust fuglarnir og einn þeirra
lenti ekki langt frá á mælikvarða arna, í svona ca
40 metra fjarlægð. Aðdráttur linsunnar sem ég
hafði við höndina er rétt yfir 1.100 mm og því var
ég í sæmilegu færi við fuglinn og tók nokkrar
myndir. Þennan dýrðlega sumarmorgun fékk ég
færi á að mynda ernina sitjandi á steinum og á
flugi milli skerja. Ég truflaði fuglana í rétt undir
30 mínútur, en slík einstök truflun hefur mun
minni áhrif en langtíma seta í felutjaldi. Ég hafði
loksins náð frambærilegum myndum af örnum.
Það hafði hins vegar tekið mig hundruð klukku-
stunda yfir þriggja ára tímabil að læra að þekkja
örninn nægilega vel til að geta leyft mér þessa
hálftíma heimsókn og verið þess fullviss að hún
hefði ekki neikvæð áhrif á fuglana. Það er vand-
meðfarið að deila konungsríki.
Að ljós-
mynda erni