Morgunblaðið - 25.01.2004, Blaðsíða 37

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. JANÚAR 2004 37
ÍSLENSK leikhústónlist hefur allt-
af átt greiða leið til vinsælda og
mörg ástsælustu sönglaga þjóð-
arinnar eru sprottin úr leikhúsinu.
Nægir þar að nefna jafn ólík lög og
Ave María sem Sigvaldi Kaldalóns
samdi fyrir Dansinn í Hruna eftir
Indriða Einarsson og Maístjörnuna,
sem Jón Ásgeirsson samdi við leik-
gerð Sjálfstæðs fólks, eftir Halldór
Laxness.
Una Margrét Jónsdóttir, dag-
skrárgerðarmaður á Rás 1, vinnur
að því um þessar mundir að rann-
saka íslenska leikhústónlist frá því
fyrir 1950 – en það ár var Þjóðleik-
húsið vígt. „Margt af þeirri leik-
hústónlist sem íslensk tónskáld
sömdu fyrir 1950 hefur ekki verið
gefið út, eða hljóðritað, og margt
sem er hugsanlega glatað.“
Una Margrét leitar því til þeirra
sem muna eftir eldri leikverkum eða
sáu þau, og kunna jafnvel tónlistina,
eða vita hvar hana gæti verið að
finna, og biður þá að bregðast við og
hafa samband við sig á tónlistardeild
Útvarpsins. Sumt er það gamalt að
víst má telja að enginn núlifandi Ís-
lendingur muni lengur, en nótur
gætu þó alltaf leynst einhvers stað-
ar.
„Það eru nokkrar tónsmíðar sem
ég leita sérstaklega að. Það eru lög
eftir Bjarna Pálsson í Götu á Stokks-
eyri, úr leikritum hans sjálfs, Hirð-
mönnum Óðins, frá 1885 og Einu
kvöldi í klúbbnum, frá 1887.
Ég er líka mikið að leita að tónlist
eftir Magnús Einarsson sem var
organisti á Akureyri á seinni hluta
19. aldar. Hann samdi meðal annars
tónlist við leikritið Skjaldvör tröll-
konu, eftir Pál J. Árdal. Það var
frumflutt 1898 á Akureyri. Verkið
var stundum sýnt á 20. öld, og það
gæti verið að einhverjir myndu lögin
úr leikritinu. Það væri líka gott ef
einhverjir gætu bent mér á ein-
staklinga sem sáu verkið, eða tóku
jafnvel þátt í uppfærslu þess.
Þá leita ég einnig að Norðurljósa-
dansi eftir sjálfan Sigfús Einarsson,
úr Nýársnóttinni eftir Indriða Ein-
arsson. Þennan Norðurljósadans
mun Sigfús hafa samið fyrir píanó,
og hann var fluttur á sýningu hjá
Leikfélagi Reykjavíkur árið 1907, en
þá er minnst á hann í gagnrýni. Tón-
smíðina sjálfa hef ég ekki fundið, og
hennar er ekki getið í lista yfir tón-
smíðar Sigfúsar í ævisögu hans.
Ég hef heimildir fyrir því að Frið-
rik Bjarnason hafi samið lag eða lög
við ljóð úr leikritinu Stormum eftir
Stein Sigurðsson. Sigvaldi Kalda-
lóns samdi frægt lag við ljóð úr leik-
ritinu og samnefnt því. Í útgáfu á
leikritinu frá 1923 segir Steinn að
Friðrik Bjarnason hafi einnig samið
tónlist við leikritið.
Ég hef fundið hljómsveitartónlist
eftir Emil Thoroddsen við Dansinn í
Hruna, en það vantar sumar hljóm-
sveitarraddirnar, og það væri fengur
að því fyrir mig, ef þær fyndust. Ég
er líka að leita að annarri leik-
hússtónlist eftir Emil – ekki þó
þeirri sem allir þekkja, úr Pilti og
stúlku.“
Það kann að koma á óvart að bæði
Sigvaldi Kaldalóns og Friðrik
Bjarnason hafi samið tónlist við
Storma. „Þetta er líka sérkennilegt
fyrir það, að lag Sigvalda er alltaf
sungið af karlmanni, en í leikritinu
er ljóðið sungið af konu.“
Víða leitað og margt fundið
Una Margrét hefur þegar leitað
víða; á Landsbókasafni, Stofnun
Árna Magnússonar, í safni Útvarps-
ins, Borgarskjalasafni, Amts-
bókasafninu og Héraðsskjalasafninu
á Akureyri, og haft samband við fólk
hjá Leikfélagi Reykjavíkur, Þjóð-
leikhúsinu og Leikfélagi Akureyrar.
„Ég hef líka verið að hringja í af-
komendur og ættingja tónskálda, en
bæði virðist margt vera glatað, og
sum þessara tónskálda áttu enga af-
komendur.“
En margt forvitnilegt hefur líka
komið í ljós.
„Elsta tónsmíðin sem ég hef fund-
ið, sem ég veit að samin er af ís-
lenskum höfundi fyrir íslenskt leik-
rit, er eftir Bjarna Þorsteinsson,
tónskáld og þjóðlagasafnara, við ljóð
úr leikritinu Helga magra eftir
Matthías Jochumsson. Þetta lag er
frá 1890, og er í handriti Bjarna sem
varðveitt er á Siglufirði, en Bjarni
hefur skrifað við lagið að það hafi átt
að nota það, en það var ekki notað.
Ég veit ekki hvers vegna. Elsta
frumsamda leikhústónlistin sem ég
veit að var notuð er lag sem Magnús
Einarsson organisti samdi 1891 við
lítinn einþáttung, Strikið, eftir Pál J.
Árdal. Þetta er bara eitt lag. Leik-
ritið er allt í ljóðum, og hefur allt
verið sungið við þetta eina lag. Þetta
er reyndar gott lag hjá Magnúsi og
hefur aldrei verið hljóðritað. Ég hef
þó bara fundið laglínuna, ekki undir-
leikinn, og veit reyndar ekki hvort
Magnús hefur samið undirleik við
lagið. Ef einhver hefur þennan und-
irleik undir höndum, væri hann
mjög vel þeginn.“
Una Margrét vinnur að þáttaröð
um leikhústónlistina gömlu, og
stefnt er að því að það sem finnst
verði hljóðritað. Leikhústónlist
Bjarna Þorsteinssonar og Magnúsar
Einarssonar er hugsanlega sú elsta
sem við eigum, og því aðkallandi að
sögn Unu Margrétar að hún verði
hljóðrituð.
Revíulög við íslenska texta eru
líka á óskalistanum hjá Unu Mar-
gréti, og vonast hún til að þeir sem
þekki slík lög – sem ekki eru þegar
vel þekkt og vinsæl – gefi sig fram.
Þeir sem geta hjálpað Unu Mar-
gréti geta hringt í síma 515 3000 og
515 3586, sent henni tölvubréf á net-
fangið unamj@ruv.is, eða sent henni
póst á Útvarpið, Efstaleiti 1.
Í leit að leikhústónlist
Morgunblaðið/Ásdís
Una Margrét Jónsdóttir
*
ÍS
LE
N
SK
A
AU
G
LÝ
SI
N
G
AS
TO
FA
N
/S
IA
.I
S
T
O
Y
23
39
4
0
1/
20
04
lgina!
Toyota Betri notuðum bílum verða 80 bílar á sérstöku tilboðsverði. Einnig mikið úrval af notuðum
vélsleðum. Sölumenn okkar eru í hátíðarskapi, nýttu þér það. Komdu á Nýbýlaveginn um helgina, - það
verður bara skemmtilegt. Boðið er upp á glæsilegar veitingar alla helgina. Opið laugardag kl. 12-16 og
sunnudag kl. 13-16. www.toyota.is
KARLMAÐUR býr einn í
óbyggðum í húsi úr blikki og unir
hag sínum vel. Í námunda við
hann (ekki of nálægt) búa þrír
aðrir karlmenn, hver í sínu blikk-
húsi, sem stöku sinnum koma í
heimsókn (ekki of oft). Tilveran er
einföld og fyrirsjáanleg, karlinn
hefur allt sem hann þarfnast og
lengi vel fer bara ágætlega um
hann, eins og segir á fyrstu síðu
frásagnarinnar. En dag einn
bankar kona upp á hjá honum og
segir: „Hérna hefurðu þá falið
þig.“ Þannig hefst þessi skáldsaga
Magnusar Mills sem er nýkomin
út í Neon-bókaflokki Bjarts, en
fyrir þá sem ekki vita þá eru það
aðallega þýðingar á erlendum
samtímabókmenntum sem gefnar
eru út undir merki Neons í ódýru
en vönduðu kiljuformi.
Af upphafinu mætti ráða að hér
væri á ferðinni frumleg saga af
samskiptum kynjanna enda lítur
konan í kringum sig í húsi karl-
mannsins og tilkynnir: „Mér sýn-
ist að við þurfum að koma skikki á
þig.“ Og vissulega er einn þáttur
sögunnar samskipti kynjanna séð
í skoplegu ljósi. Konan kemur
með kistu með sér og innan
skamms hefur hún umbreytt ein-
földu húsi karlsins; hengt upp
myndir, sett blómavasa og dúka á
borð og postulín í skápana. Að
auki þá á karlinn, sem er í hlut-
verki sögumanns frásagnarinnar,
yfirleitt erfitt með að átta sig á
vilja hennar eða botna nokkuð í
skapsveiflum hennar. En það sem
er kannski erfiðast fyrir karlinn
er sú staðreynd að konan minnir
hann á gamla drauma og fyrirætl-
anir sem hann hefur gleymt eða
gefið upp á bátinn. Hún krefur
hann svars við ágengri spurningu:
„Af hverju varð það aldrei að
veruleika?“
Myndin sem dregin er upp af
samskiptum karlsins og konunnar
í blikkhúsinu er undanfari og hlið-
stæða við önnur samskipti, stærri
í sniðum; nokkurs konar hluti fyr-
ir heild. Inn í tilbreytingarlausa
tilveru íbúanna blikkhúsanna ber-
ast fréttir af dularfullum náunga,
Mikael Hawkins, sem einnig býr í
blikkhúsi, en „lengra þarna úti“ á
sandinum. Mikael þessi reynist
hafa undarlegt aðdráttarafl á fólk
(virðist kunna að koma skikki á
það) og smám saman fer það að
streyma að úr öllum áttum til að
leita hans. Nágrannar sögu-
mannsins eru meðal þeirra fyrstu
sem fara og reyna að fá hann til
að slást í hópinn. En hann spyrnir
á móti, það er eitthvað við þennan
Mikael sem fer í taugarnar á hon-
um. Ótrúlegar sögur fara að ber-
ast um afrek Mikaels og ýmsar
þeirra höggva nærri sögumanni
og draumum hans. Að lokum
stenst hann ekki mátið og leggur
upp í ferð á slóðir Mikaels til að
skoða með eigin augum það sem
fram fer. Ekki skal fjölyrt um
hvað það er sem mætir sögumanni
þegar hann nær á fund Mikaels
og fylgismanna hans, aðeins upp-
lýst að Magnus Mills hefur skrif-
að hér í senn afar athyglisverða
táknsögu og ádeilu sem býður upp
á ótal túlkunarmöguleika. Það er
ljóst að Mills er ekki síst að deila
á hvers kyns múgsefjun sem teng-
ist hugmyndafræði og boðun
hennar en inntakið getur verið
hvort tveggja pólitískt eða trúar-
legt. Persóna Mikaels hefur öll
einkenni mikils spámanns en les-
andanum er í sjálfsvald sett
hvernig hann kýs að túlka boð-
skap hans.
Það er aðdáunarvert hversu vel
höfundi tekst í frásögn sinni að
skapa sjálfstæðan heim sem lýtur
eigin lögmálum, er án tengsla við
„raunveruleikann“ eins og við
þekkjum hann, en lesandinn er
engu að síður tilbúinn að fallast á
hann. (Smámunasamur lesandinn
veltir kannski fyrir sér hvernig
fólkið fæðir sig og klæðir úti í
óbyggðum, en auðvelt að að
hundsa slíkar raunsæiskröfur við
lesturinn.) Stíll Mills er afar ein-
faldur og tær en jafnframt mjög
fyndinn og skírskotar endalaust
út fyrir sig, enda er slíkt forsenda
allra táknsagna; að merkingar-
sviðið sé fleira en eitt. Þýðing
Snæbjörns Arngrímssonar nær
tærleika og húmor Mills vel og er
í alla staði hin ágætasta (þótt
nokkrar stafsetningarvillur hafi
sloppið í gegnum prófarkalestur).
Af hverju Snæbjörn breytir bók-
artitli frummálsins, Three to See
the King, í Blikkkóngarnir er mér
ekki alveg ljóst, það er dálítll
áherslumunur á einum kóngi og
mörgum, en íslenski titillinn er
óneitanlega þjáll. Blikkkóngarnir
eru afbragðs lesning í skammdeg-
inu, bókin hefur tvo mikilvæga
kosti: Hún er skemmtileg og
kveikir hugsun um þau lögmál
sem ríkja í mannlegum samskipt-
um, bæði á stórum og litlum
skala.
Að koma
skikki á fólk
BÆKUR
Skáldsaga
Magnus Mills. Íslensk þýðing: Snæbjörn
Arngrímsson, JPV Bjartur 2003, 169 bls.
BLIKKKÓNGARNIR
Soffía Auður Birgisdóttir