Morgunblaðið - 23.05.2004, Page 24

24 SUNNUDAGUR 23. MAÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
É
g heyrði fyrir löngu
um fjölskyldutengsl
á Nýja-Sjálandi frá
föðurbróður mínum,
Erni heitnum, í
Bandaríkjunum og
sérstaka sögu þeirra
Kristínar Tómas-
dóttur, langömmusystur minnar, og
sonar hennar Cyrils.
Kristín var fimmta barn útvegs-
bóndans Tómasar Klog Steingríms-
sonar í Ráðagerði á Seltjarnarnesi og
konu hans, Valgerðar Ólafsdóttur.
Kristín Tómasdóttir var fædd 1854 en
árinu áður kom í heiminn Margrét,
langamma mín, sem þekkt verður
sem Margrét Zoëga. Árið 1854,
nokkru fyrir fæðingu Kristínar,
drukknar Tómas í sjóferð, en Val-
gerður giftist aftur og á hún fjölda af-
komenda í báða ættleggina. Ýtarlegt
niðjatal Ráðagerðisættar var sett
saman fyrir ættarmót sem haldið var
á Hótel Sögu árið 1996 og um 350
manns munu hafa sótt.
Þær systurnar Kristín og Margrét
Tómasdætur voru að sögn mjög sam-
rýmdar og svo er að skilja, að Mar-
grét hafi stutt systur sína í þeirri
ákvörðun að koma sér úr landi á laun.
Segir sagan að Kristínu hafi verið
ætlaður ráðahagur sem henni var svo
mótfallinn að hún hvarf úr landi án
leyfis eða vitundar nokkurs annars en
Margrétar systur sinnar. Kristín
sigldi til Skotlands og er ekki ólíklegt
að hún hafi ætlað vestur um haf líkt
og íslensku innflytjendurnir, sem
fóru um Leith til Bandaríkjanna og
Kanada. Í Skotlandi gerðist hún hins
vegar ferðafélagi hefðarkonu á leið til
Ástralíu. Þar deyr vinnuveitandinn
og spyrst ekki til Kristínar á ný, fyrr
en þær fréttir berast að hún hafi gifst
1883 og búi í Dunedin á Suðureyju
Nýja-Sjálands. Síðar fréttist að hún
og maður hennar, Englendingur að
nafni John Brookes, eignuðust sjö
börn og kemur sá yngsti þeirra, Cyril,
mjög við sögu hér. Sennilegt má telja
að enginn hafi verið í sambandi við
Kristínu, sem nú ritar sig Christena
Brookes, utan langömmu minnar
Margrétar Zoëga og hún virðist hafa
verið býsna spör á að miðla fróðleik
um frændfólkið á Nýja-Sjálandi. En í
þeirri vitneskju um frændgarðinn
fjarlæga sem hér fylgir á eftir kemur
fyrst að frændanum Cyril og hans
raunalegu sögu.
Haldið í stríð
4. ágúst 1914 varð Nýja-Sjáland að-
ili að heimsstyrjöldinni fyrri án þess
þó að eiga beinan þátt í þeirri ákvörð-
un. Þennan dag lýstu Bretar stríði á
hendur Þýskalandi og Austurríki-
Ungverjalandi eftir að Þjóðverjar
höfðu ráðist inn í Belgíu, og stríðs-
yfirlýsing Georgs V konungs gilti
sjálfkrafa fyrir breska heimsveldið og
þar með hið fjarlæga Nýja-Sjáland.
Þótt aðeins fáir Nýsjálendingar muni
hafa kunnað skil á atburðarásinni,
sem hratt af stað þessum mikla harm-
leik, var því almennt fagnað að stríð
við Þjóðverja væri hafið. Í október
þetta ár lét stór hluti nýsjálenska her-
aflans, 8.574 hermenn með 3.818
hesta á 14 skipum, úr höfn í Dunedin
og í þeirra hópi var Cyril Brookes.
Nýsjálensku herfylkin voru mönnuð
eftir heimabyggðum og þar sem Cyril
var frá Dunedin í Otago-sýslu, til-
heyrði hann Otago Mounted Rifles
Regiment, sjálfstæðu herfylki í þrem-
ur sveitum sem búið var léttum fall-
byssum, eigin fjarskiptabúnaði, verk-
fræðingum, læknum, hjúkrunarliði og
birgðavörslu. Geipileg stemning ríkti
á hafnarbakkanum við brottför og
sýna myndir prúðbúna borgara
kveðja piltana með hina barðastóru
hatta hersins. Ferðinni var heitið til
Englands og þaðan til Frakklands í
skipalest ásamt 20.000 manna lið-
styrk frá Ástralíu. Þessi sameiginlega
hersveit eyjaálfu, Australian and
New Zealand Army Corps, er jafnan
kölluð ANZAC.
Eftir að skipalestin var lögð af stað
kom hins vegar upp sú staða að Tyrk-
ir gerast bandamenn Þjóðverja og
var stefnu skipalestarinnar við það
breytt og stefna tekin um Súesskurð-
inn til Egyptalands. Í kjölfarið fær
Winston Churchill, þá flotamálaráð-
herra, því framgengt, illu heilli, að
gerð skuli innrás í Dardanellasundinu
til að hernema Konstantínópel, nú
Istanbúl. Undirbúningur þessara
hernaðaraðgerða, sem kenndar eru
við svæðið Gallipoli, var allsendis
ófullnægjandi en Bretar voru þess
fullvissir að Tyrkir myndu ekki veita
mikið viðnám. Herstjórn Breta hefur
hlotið mikla gagnrýni fyrir Gallipoli
og mistök breska flotans varðandi
staðsetningu landgöngu Anzac her-
sveitanna um nokkra kílómetra varð
til þess að innrásin var gerð á ör-
mjórri, þröngri strandræmu undir
snarbrattri fjallshlíð þar sem Tyrkir
áttu auðvelt með að verja sig.
25. apríl 1915 gengu 3.100 Nýsjá-
lendingar á land og voru um 700
þeirra ýmist særðir eða fallnir í valinn
eftir daginn. Sunnudaginn 2. maí
lagði Otago-herfylkið svo til orustu
við ókannaðar aðstæður og féllu 400
þeirra 800 sem tóku þátt í orustunni.
Mannfallið var skráð sem „needless
sacrifice“ (óþarft mannfall), en þess
ber að geta að er yfir lauk höfðu allir
liðsforingjarnir frá Dunedin og
Otago-héraði fallið í valinn. Þeir
höfðu ekki vílað fyrir sér að leiða
menn sína og segir sagan að liðsfor-
ingjunum hafi ekki enst líf til að skrá-
setja hetjudáðir manna sinna; gátu
þar af leiðandi ekki séð til að hinir
óbreyttu fengju þau heiðursmerki
sem þeim bar.
Innrásin í Gallipoli mistókst algjör-
lega og voru hersveitirnar sem eftir
voru látnar hörfa um miðjan desem-
ber 1915. Af 8.450 Nýsjálendingum
féllu 2.721 og 4.752 særðust, og þykir
það afhroðshlutfall víst nokkurt eins-
dæmi í nútímahernaði. Á War Me-
morial safninu í Auckland skoðaði ég
Gallipoli-sýninguna og nær hún vel
fram þessum óhugnalegu aðstæðum.
Á Nýja-Sjálandi er 25. apríl minnst
sérstaklega sem Anzac Day.
Winston Churchill hlaut hina
mestu skömm af Gallipoli, en Mustafa
Kemal varð þjóðhetja og forseti
Tyrklands undir nafninu Kemal Atat-
urk. Nú víkur sögunni hins vegar að
Cyril Brookes.
Á sjúkrahúsi í Bretlandi
„Pray God that you may never know
The Hell where youth and laughter go“
Svo kvað skáldið Siegfried Sassoon
um vígvelli fyrri heimsstyrjaldarinn-
ar. Það er einmitt eftir slíkar hörm-
ungar sem Cyril Brookes kemur til
Valgerðar ömmu minnar í London.
Hann hafði særst í Gallipoli og fyrst
verið hjúkrað á spítala á Möltu og síð-
an í Skotlandi. Að þeirri dvöl lokinni
birtist hann á heimili þeirra Einars
Benediktssonar og Valgerðar, dóttur
Margrétar Zoëga, og þar með ná-
frænku Cyrils. Einar Benediktsson,
afi minn, bjó með fjölskyldu sinni á
árunum 1910–1921 í London, þar af
lengi vel í veglegu 300 ára gömlu húsi
með stórum garði í Hounslow, sem þá
var í útjaðri borgarinnar. Frá þessu
hefur föðurbróðir minn Örn sagt, en
hann var 11 ára er Cyril kom til dval-
ar hjá þeim. Hann segir móður sína
hafa eitt sinn sagt börnum sínum, árið
1916, að von væri á frænda frá Nýja-
Sjálandi, hermanni sem þarfnaðist
hvíldar eftir spítalavist.
Hvorki þá né síðar gaf Valgerður
amma Erni eða öðrum skýringu á for-
sögu þess að Cyril kom á heimilið.
Mér sagði hún býsna margt, bæði
sem krakka og síðar er við náðum
saman, en aldrei var minnst á Nýja-
Sjáland eða fólkið þar. Ljóst má þó
vera, að Kristín móðursystir hennar í
Dunedin hefur vitað af sínu fólki í
London vegna sambandsins við Mar-
gréti systur sína í Reykjavík og því
getað beint Cyril þangað sem hann
var best kominn. Þegar ég fór á hans
heimaslóðir 2004 reyndi ég að afla
vineskju einmitt um þetta, en án ár-
angurs. Eftir að William sonur Cyrils
fórst árið 1990, sem síðar segir frá,
urðu leið mistök og bréfakassa föður
hans því miður fleygt.
Meðal þess sem þó hefur varðveist
er skjalið þar sem Cyril er leystur
undan herþjónustu, heiðursmerki
hans og nokkur póstkort, sem her-
menn fengu til heimsendinga. Nokk-
ur kortanna byggðust á krossasvör-
um sem gáfu til kynna að viðkomandi
væri á lífi og heill heilsu. Þrjú kortin
geymdu þá stuttan texta og er eitt
þeirra með útskýringum á mynd sem
sýnir skotgröf Cyrils. Á öðru korti
segist hann vera á St. Georges spít-
alanum á Möltu vegna skotsárs á öxl.
Hann vonast til að verða settur í
Ráðagerðisætt
á Nýja-Sjálandi
Hópur ástralskra og nýsjálenskra hermanna sem tóku þátt í átökunum um Tyrkland sem kennd hafa verið við Gallipoli. Strandsvæðið sem hér sést var þéttskipað
hermönnum, bæði þeim sem nýkomnir voru og biðu frekari skipana, sem og hinna særðu sem biðu þess að vera fluttir á brott.
Fjöldi Íslendinga fluttist af
landi brott á 19. öld og
fóru flestir þeirra til
Vesturheims. Fyrir Krist-
ínu Tómasdóttur átti hins
vegar eftir að liggja lengri
ferð. Hún settist að á
Nýja-Sjálandi og eignaðist
þar fjölskyldu. Einar Bene-
diktsson rekur hér sögu
langömmusystur sinnar og
niðja hennar.
Cyril Brookes og Kristín, móðir hans. Legsteinn Cyrils, eiginkonu hans, Violet, og sonar þeirra, Norman John.