Morgunblaðið - 23.05.2004, Blaðsíða 45

SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. MAÍ 2004 45
Sjóminjasafn Íslands
Mér hefur nýlega borist í hendur ritið
„Víkin – Sjóminjasafnið í Reykjavík“.
Þar eru sett fram athyglisverð mark-
mið um stofnun sjóminjasafns í
Reykjavík og hversvegna sé nauðsyn-
legt að koma slíku safni sem allra
fyrst upp.
Loksins eru góðar
vonir um að komið verði
á fót sjóminjasafni á
ákjósanlegasta stað í
höfuðborg Íslands.
Þetta safn verður að
vera alhliða sjóminja-
safn, sem bregður upp
áþreifanlegri mynd af
sjávarútvegi og sigling-
um Íslendinga frá
fyrstu tíð og höfða til
alls landsins. Ég legg
því til að sjóminjasafn í
Reykjavík verði nefnt
Sjóminjasafn Íslands.
Önnur hæð fyrrum fiskverkunar-
húss Granda á hafnarbakkanum í
Vesturhöfn Reykjavíkurhafnar hefur
verið innréttuð sem sýningarsalur.
Það kemur satt að segja á óvart hvað
þetta er hentugt húsnæði fyrir safn.
Salurinn er 360 fermetrar að stærð
með mjög fallegt og gott útsýni til
austurs, út yfir höfnina og athafna-
svæði smábáta og fiskiskipa í Vest-
urhöfninni.
Gullið tækifæri
Óvenju gott tækifæri býðst því til að
koma upp myndarlegu sjóminjasafni í
höfuðborg landsins, sem stæði jafn-
fætis sjóminjasöfnum sem er að finna
í nágrannalöndunum. Þannig safn
hefði auðvitað átt að vera komið hér á
landi fyrir löngu. En áhugi ráða-
manna hefur fram til þessa beinst að
öðru. Mikil nauðsyn er þó á góðu og
myndarlegu sjóminjasafni hér í
Reykjavík, bæði sem atvinnuminja-
safn vegna varðveislu þjóðarsögunn-
ar og til uppfræðslu og fróðleiks öll-
um almenningi, ekki síst ungu
kynslóðinni.
Sjóminjasafn Íslands á að sýna
þróun allra fiskveiða og siglinga Ís-
lendinga. Þeir sem muna hina miklu
sjávarútvegssýningu, Íslendingar og
hafið, sem Sjómannadagsráð Reykja-
víkur og Hafnarfjarðar stóð fyrir í
Laugardalshöll árið 1968, þar sem var
sýnishorn og þverskurður af sjávar-
útvegi alls staðar að af landinu, minn-
ast enn þeirrar skemmtilegu upplif-
unar á sögunni, sem sú sýning laðaði
fram. Hinar miklu sölusýningar, sjáv-
arútvegssýningar, sem hafa síðan
verið haldnar, bæði í Reykjavík og nú
hin síðari ár í Kópavogi, hafa sýnt
mjög vel og ljóslega þá miklu þróun
og fjölbreytni sem er að finna í sjávar-
útvegi og siglingum og atvinnuvegum
þeim tengdum, siglinga- og fiskleit-
artækjum, veiðarfæragerð og vélbún-
aði margs konar.
Í ritinu „Víkin – Sjóminjasafnið í
Reykjavík“ eru settar fram margar
mjög athyglisverðar hugmyndir sem
ber að framfylgja. Tengja beri sögu
sjósóknar og siglinga við hafið og
höfnina, lífæð Reykjavíkur. Efla
þekkingu á hafinu og lífinu þar og við
strendur landsins með lifandi fiska-
safni. Tengd yrði saman áþreifanleg
sagan með sýningu á
munum og öllum að-
stæðum. Fræðsla um
nútíð og framtíð á sviði
sjávarútvegs og sigl-
inga.
Slíkt safn myndi laða
ungt fólk að sjó-
mennsku og veitir
nokkuð af því?
Í þessum markmið-
um felast ótrúlega
margir og miklir mögu-
leikar og má segja skylt
að nota það tækifæri
sem nú gefst til að koma
af stað myndarlegu sjó-
minjasafni í Reykjavík.
Alhliða sjóminjasafn
Ég undirritaður tek heilshugar undir
allar röksemdir í ritinu. Sérstaklega
þó eftirfarandi: „Það vantar alhliða
sjóminjasafn á Íslandi. Ekkert hér-
lent safn stenst samanburð við helstu
sjóminjasöfn í nágrannalöndunum.“
Fyrir eyþjóð, sem á velmegun sína
og góð lífskjör að þakka þeirri und-
irstöðu, sem sjávarútvegur og sigling-
ar hafa skapað, er það ekki vansa-
laust, að í höfuðborg landsins skuli
ekki vera til alhliða sjóminjasafn, sem
sýnir sögu fiskveiða, skipa, siglinga,
véla, veiðarfæra og veiðitækni. Þess-
ari sögu, ásamt þróun siglinga- og
fiskileitartækja, hafrannsókna og
fiskifræði og annars sem lýtur að
sjónum, á að bregða upp. Landið er
Ægi gyrt, þótt það virðist oft hafa
gleymst.
Í allri Evrópu og má segja í öllum
heimi eru Íslendingar þekktastir fyrir
fiskveiðar og fiskútflutning. Ef til vill
á síðustu áratugum einnig vegna Ís-
lendingasagna, Halldórs Laxness og
Bjarkar.
Mörgum útlendingum sem hingað
koma finnst þessi doði, þegar kemur
að þessum undirstöðuatriðum í lífi Ís-
lendinga, vera undarleg afstaða.
Sannarlega er það ámælisvert áhuga-
leysi.
Með því rými og sérstaklega glæsi-
legum sýningarsal sem er nú nærri
tilbúinn til notkunar á hafnarbakkan-
um í Vesturhöfn Reykjavíkur er hér
einstakt tækifæri.
Nýtt skipulag Mýrargötu
og slippasvæðis
Það sem skiptir þó ekki minna máli er
fyrirhugað skipulag fyrir Mýrargötu
og slippasvæðið (Slippurinn, Stál-
smiðjan og Daníelsslippur), þar sem í
framtíðinni verður nóg rými fyrir
plássfrekar byggingar fyrir söfn véla,
tækja og veiðarfæra um borð í skip-
um, en húsnæði undir slík söfn vantar
tilfinnanlega hér í Reykjavík. Fyrr-
nefnd söfn hljóta að verða framtíðar-
sýn og koma innan nokkurra ára, þó
að efri hæð safnahússins á Granda sé
ágætur fyrsti áfangi og verði til að
byrja með höfuðverkefni.
Af tæknihlutum, vélum og tækjum,
eigum við Íslendingar marga mjög
dýrmæta og nú eftirsóknarverða
hluti, vélar og tæki, sem er fyrir löngu
hætt að framleiða, en bregða upp
mynd af tækniþróun og fyrri tímum.
Á tækni- og vélasafni yrði unnt að sjá
hvernig „fýrplássið“ eða kyndirýmið
var á gömlu síðutogurunum. Hvernig
var gufuvélin, stýrið og stýrisvélin og
fyrstu bátavélarnar?
Möguleikar á fjölbreytni
Safnahús á Grandagarði og allt næsta
nágrenni býður upp á mikla mögu-
leika og fjölbreytni.
Sjóminjasafnið í Grímsby er t.d. svo
nefnt „lifandi safn“, þar sem allt er á
fullri ferð eins og raunverulega var
um borð í skipunum. Þar er sýnt
hvernig trollið var tekið inn á síðutog-
ara, skipslíkan hreyfist og veðurhljóð
og vindgnauð heyrist. Áhorfandi sér
og heyrir allt sem gerist á þilfari,
marr í blökkum og pokinn sveiflast
fram og tilbaka, en undir hann skríður
pokamaðurinn í svörtum olíustakki,
með gulan sjóhatt og leysir frá. Aftur
við hlerann eru menn að bæta , „taka í
kríulöpp“ eins og það er stundum kall-
að til sjós. Hljóð og „effektar“ láta
áhorfandann gleyma stað og stund!
Þetta safn er mjög vel sótt og vinsælt.
Í nágrannalöndunum eru víða sögu-
fræg skip við bryggju í næsta ná-
grenni safnsins.
Í sýningarsal safnsins á Granda
verður unnt að sjá skipið út um
gluggana á safninu áður en gengið
yrði um borð eftir bryggjusporðinum,
sem þar er. Sem betur fer eigum við
ennþá sögufræg skip, sem skylt er að
varðveita, eins og dráttarbátinn
Magna (fyrsta stálskip smíðað á Ís-
landi), varðskipið Þór og ekki má láta
fyrstu skuttogarana fara eins og allir
síðutogararnir fóru. Ekki er til einn
einasti íslenskur síðutogari eftir til
sýnis síðari kynslóðum.
Væri það ekki góð kynning fyrir
ungt fólk og aðra að hafa einn skut-
togara til sýnis við bryggjuna í stað
þess að selja þá fyrir lítinn pening í
brotajárn? Nýlega voru fréttir um ís-
lenska skuttogara sem voru seldir í
brotajárn.
Hér er því einstætt tækifæri, sem
kemur vart aftur, að rétta hlut
Reykjavíkur með uppsetningu glæsi-
legs og forvitnilegs sjóminjasafns,
sem yrði öllum Íslendingum og þá
ekki síður ferðamönnum til skemmt-
unar og fróðleiks.
Ekkert sjóminjasafn
Í nýlegu yfirliti yfir söfn á Íslandi,
sem birtist í Morgunblaðinu um síð-
ustu helgi, eru talin upp söfn í
Reykjavík og nágrenni. Þar eru talin
upp ellefu listasöfn, sem er auðvitað
sérstaklega ánægjulegt, og gleymist
þó eitt, hið ágæta safn í Hafnarborg í
Hafnarfirði. Í þessari upptalningu 27
safna eru aðeins tvö söfn sem eru
kennd beint við sjómennsku og sjóm-
injar. Annað er Sjóminjasafn Íslands,
ágætt en lítið safn í Hafnarfirði, sem
minnir þó frekar á byggðasafn, sem
eðlilegt er, þar eð Hafnarfjörður var
um árabil, ásamt Reykjavík, annar
helsti togarabær landsins. En nýjustu
fréttir herma að þessu safni hafi verið
lokað og er það leitt. Hitt safnið í
þessari upptalningu er Sjóminja- og
smiðjumunasafn J. Hinrikssonar,
Súðarvogi 4, sem ég veit ekki betur en
að hafi verið flutt úr Reykjavík og
austur á Neskaupstað, – því miður
verð ég að segja. Niðurstaðan er því
að í þessari upptalningu 27 safna í
Reykjavík og nágrenni er ekki eitt
einasta, sem getur borið nafnið sjó-
minjasafn.
Þetta er í raun og veru ótrúlegt árið
2004!
Hefur framlag sjávarútvegs
og siglinga gleymst?
Það mætti stundum halda að ráða-
menn hafi gleymt því að skútuöldin og
síðar góður afli og vaxandi hagur tog-
araútgerðar í Reykjavík hafði ásamt
innlendri kaupskipaútgerð mjög mik-
il áhrif á uppbyggingu og vöxt
Reykjavíkurborgar. Farþega- og
vöruflutningar, komur erlendra rann-
sóknarskipa (Pourquoi pas? o.fl.),
herskipa og varðskipa voru og eru
reyndar enn snar þáttur í borgarlíf-
inu, þótt það sé ekki eins og var fram-
undir 1960, þegar Miðbakkinn var
iðulega fullur af fólki við brottför og
komu farþegaskipsins Gullfoss.
Styrjaldarárin
Ótrúleg umsvif voru við Reykjavík-
urhöfn og í Hvalfirði á styrjaldarár-
unum 1940–1945. Í góðu sjóminja-
safni er unnt að bregða upp þessari
sögu og halda henni þar lifandi. Það
væri fróðlegt að fræðast þar enn frek-
ar um sögu og þátt íslenskra skipa og
sjómanna í Orrustunni um Atlants-
hafið. Þar létu margir íslenskir sjó-
menn lífið og jafnaðist mannfall Ís-
lendinga, miðað við fólksfjölda, á við
fórnir stórþjóðanna, sem tóku beinan
þátt í stríðsátökum á hafinu og á víg-
völlum Evrópu.
Erlend fiskiskip
Alla 19. öld og langt fram á 20. öld var
hér við land ótrúlegur fjöldi erlendra
fiskiskipa. Árið 1886 voru t.d. 347
franskar skútur á Íslandsmiðum með
um 6.100 sjómenn um borð. Alla 19.
öldina voru hér frönsk herskip, bæði
til eftirlits og sjómælinga, en fyrir ut-
an Danmörku var Frakkland það ríki
sem hafði hvað mest tengsl við Ísland
á 19. öld. Hingað gerðu þeir fræga
leiðangra eins og leiðangur Pauls Ga-
imards sumrin 1835 og 1836, sem
frægt er í íslenskum bókmenntum.
Einnig gerðu Englendingar hingað
fræga leiðangra (Sir Joseph Banks
1772 og Sir John Stanley 1789 o.fl.).
Kynning á skipakosti í þessum leið-
öngrum, aðbúnaði o.fl. á að sjálfsögðu
heima á Sjóminjasafni Íslands.
Selvogsbankinn
sem upplýst borg
Upp úr 1890 kom hingað á miðin mik-
ill fjöldi enskra og þýskra togara, og
eftir aldamótin 1900 einnig franskir
og belgískir togarar og fjölmargar
færeyskar skútur. Tryggvi Ófeigsson
lýsir vel þessum fjölda erlendra skipa
á Íslandsmiðum í stórmerkri ævisögu
sinni, sem Ásgeir Jakobsson skráði:
„Selvogsbankinn var nær alfarið
vertíðarslóð íslenska togaraflotans og
útlendra af ýmsum þjóðernum. Þar
var jafnan mergð af færeyskum og
frönskum skútum. Það var betra fyrir
skipstjórnarmenn að hafa gát á sér á
Bankanum (þ.e. Selvogsbanka), þeg-
ar þrengslin voru sem mest. Þarna
voru skipamöstrin oft eins og skógur
og á nóttum var Bankinn sem upplýst
borg. Slíkur var aragrúi skipanna.“
Veit ungt fólk þetta í dag? Mörg
dæmi eru um að afkomendur er-
lendra fiskimanna hafi komið hingað
til lands í nokkurs konar pílagrímsför
til þess að líta það land og það haf þar
sem faðir þeirra eða afar háðu sína
lífsbaráttu og því miður allt of margir
einnig sitt dauðastríð við Íslands-
strendur eða á eyðisöndum landsins.
Þetta fólk leitar fræðslu um þessar
veiðar hér við land og um þær eigum
við margar minjar, sem væri unnt að
gera aðgengilegar og ljósar öllum
gestum sem sæktu heim Sjóminja-
safn Íslands á Granda.
Lokaorð
Eins og hópur fólks úr öllum stéttum
hefur bent á mörg undanfarin ár er
mikil nauðsyn að koma hér upp góðu
og vönduðu sjóminjasafni.
Nú gefst til þess einstakt tækifæri,
sem má ekki láta sér úr greipum
ganga. Slíkt sjóminjasafn getur orðið
Reykjavík, höfuðborg landsins, mikill
styrkur og öllum Íslendingum og
gestum, sem koma til Íslands, til mik-
illar ánægju og fróðleiks.
Ef vel er á haldið í sambandi við
nýtt skipulag Vesturhafnarinnar mun
glæsilegt og vel uppsett sjóminjasafn
sóma sér vel andspænis væntanlegu
hljómleikahúsi í Austurhöfninni og
tengja miðbæ Reykjavíkur enn betur
við höfnina, atvinnulífið og sögu
Reykjavíkur, sjávarútvegs og sigl-
inga Íslendinga.
Reykjavík, á lokadaginn, 11. maí
2004.
Hugleiðingar um
sjóminjasafn í Reykjavík
Eftir Guðjón Ármann
Eyjólfsson ’Eins og hópur fólks úröllum stéttum hefur bent
á mörg undanfarin ár er
mikil nauðsyn að koma
hér upp góðu og vönd-
uðu sjóminjasafni.‘
Guðjón Ármann
Eyjólfsson
Höfundur er fyrrv. skólameistari
Stýrimannaskólans í Reykjavík.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Sjómenn að störfum í Reykjavíkurhöfn, sem löngum hefur verið vettvangur mikilla umsvifa. Mikil uppbygging er ráðgerð við Mýrargötu. Höfundur leggur til sjóminjasafn við höfnina.