Morgunblaðið - 08.10.2004, Qupperneq 28

28 FÖSTUDAGUR 8. OKTÓBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Þetta er í níunda sinn semkonu eru veitt verðlaun-in frá upphafi en síðastféllu þau konu í skaut ár-
ið 1996 er pólska skáldkonan Wisl-
awa Szymborska hlaut þau. Verð-
launaupphæðin í ár nemur ríflega
90 milljónum íslenskra króna.
Í umsögn sænsku akademíunnar
segir að Jelinek hljóti verðlaunin
fyrir stíl sem einkennist af „fjöl-
hljóma röddum í skáldsögum og
leikritum þar sem óvenjuleg tök á
tungumálinu afhjúpa fáránleikann í
klisjum samfélagsins og vald
þeirra.“
Í verkum sínum fjallar Jelinek
gjarnan um óréttlæti hins stétt-
skipta samfélags, kynhlutverk
kvenna og átök kynjanna. Sænska
akademían segir um stíl hennar að
hann sé rökrétt framhald langrar
hefðar í austurrískum bókmennt-
um, þar sem gagnrýnin samfélags-
umræða fer fram í bókmenntunum.
Jelinek hefur jafnframt verið
harður andstæðingur hægri
aflanna í austurrískum stjórnmál-
um og gekk svo langt árið 2000 að
banna sýningar á leikritum sínum í
austurrískum leikhúsum svo lengi
sem Jörg Haider, formaður Frels-
isflokksins, ætti sæti í ríkisstjórn
landsins. Jelinek dró sig í hlé frá
opinberu lífi eftir þingkosningar í
Austurríki 1996, en Haider og
stuðningsmenn hans höfðu þá m.a.
lagt áherslu á það í kosningaáróðri
sínum að verk Jelinek væru siðlaus
og lágkúruleg.
Jelinek sagði þegar henni var til-
kynnt um Nóbelsverðlaunin að þau
væru heiður fyrir sig
en „engin fjöður í
hatt Austurríkis“.
Forseti Austurríkis,
Heinz Fischer, sagði
að verðlaunin væru
viðurkenning fyrir
austurrískar bók-
menntir og „framúr-
skarandi ritverk Jel-
inek hafi nú unnið til
æðstu alþjóðlegrar
viðurkenningar.“
Samstarfsmenn
Jelinek fögnuðu tíð-
indunum í morgun,
þar á meðal leikhús-
maðurinn Robert
Schnidel, sem sagði að „austurrísk-
ir stjórnarandstæðingar ættu að
gleðjast yfir verðlaununum“, en
stjórnina skipa íhaldsmenn og
Frelsisflokkurinn.
„En Frelsisflokknum mun ekki
þykja mikið til verðlaunanna koma
vegna þess að Frelsisflokknum
þykir ekki mikið til bókmennta
koma,“ sagði Schnidel ennfremur.
Sænska akademían bendir á í
umsögn sinni að Jelinek sé umdeild
í Austurríki en Jelinek lýsir heima-
landinu í skáldsögunni Die Kinder
der Toten
hinna dauðu
sem ríki dauð
Jelinek er f
ið 1946 og s
háskólanám
sögu, leikhús
og tónlist í
borg. Hún
ritstörf í heim
inni en býr
München og P
Hún gaf
fyrstu bók ár
Lisas S
(Skuggi Lísu
taka hennar í
málahreyfing
námsmanna á 7. áratugnu
afgerandi áhrif á skrif he
þykir skáldsagan Wir sind l
el, baby (við erum tálbeitur
1970) vera helsta verk hen
þessum árum.
Þekktasta skáldsaga Je
Die Klavierspielerin (Píanó
inn 1988) sem segir sögu
miðaldra píanókennara s
með aldraðri móður sinni
gefur sig á vald öfgakenndu
órum og nær ægivaldi yfir
nemanda sínum. Fyrir þre
Austurríska skáldkonan Elfriede J
Umdeildur höfu
í heimalandi
Tilkynnt var í gærmorgun að austurríski ri
undurinn Elfriede Jelinek væri handhafi N
elsverðlaunanna í bókmenntum árið 200
Sænska akademían veitti verðlaunin í 104.
en þau voru fyrst veitt árið 1901.
Elfriede Jelinek
Gagnkvæmt traust og ör-yggi milli borgaranna ogstjórnmálamanna ergrundvallaforsendan að
bættu lýðræði og víða er pottur
brotinn í þeim efnum, jafnvel meðal
rótgróinna lýðræðisríkja, að mati
Stein Ringen, prófessors í fé-
lagsfræði, við Oxford-háskóla.
Ringen og Sandrine Rui, fé-
lagsfræðingur við CADIS-stofn-
unina í París, munu ræða stöðu lýð-
ræðis og mögulegar umbætur á því
á ráðstefnu Háskóla Íslands og
Morgunblaðsins í Odda dag.
Hvar er Ísland á listanum?
„Lýðræði er af ýmsum toga og
spurningin er því þessi; er í ljósi
þessa munar hægt að komast að því
hvort eitt form lýðræðis er betra en
annað að gæðum?“
Ringen segir tvær aðferðir við að
mæla þetta. Hægt sé að mæla
hvaða tegundir lýðræðisríkja séu
lýðræðislegastar og miklar og
gagnmerkar rannsóknir hafi verið
gerðar á því. „Eða þú getur spurt
hvaða lýðræði kemur best til móts
við þær kröfur sem til þess eru
gerðar. Það er spurning sem ég er
að spyrja – ég reyni að setja mig í
fótspor borgarans sem horfir á lýð-
ræðisríkið sem hann byggir og
spyr; kemur það til móts við þær
kröfur sem ég geri eða ætti að gera
til þess?“ Hin „hefðbundna“ leið
fræðanna sé að horfa til þess hversu
lýðræðisleg ríkin eru „en við ættum
að horfa á hvað þau gera fyrir fólk-
ið,“ segir Ringen.
Mjög mikilvægt sé að almenning-
ur sé hafður með í ráðum þegar um-
deildar ákvarðanir eru annars veg-
ar, hvetja þurfi borgarana til að
vera virkir og gera þeim ljóst að af-
staða þeirra skiptir máli.
Ringen hefur raðað 25 lýðræðis-
ríkjum í sæti eftir gæðum lýðræðis í
hverju þeirra á skalanum 1–8. Sem
dæmi sé Noregur í fyrsta sæti
ásamt einu öðru ríki en Ítalía verm-
ir neðsta sætið í hópi fjögurra ríkja.
Ringen vill engu um það svara hvar
Ísland er á listanum, það sé spurn-
ingu dagsins í dag og verði svarað á
fyrirlestrinum.
Almenningur virkjaður
Sandrine Rui, við CADIS-stofn-
unina í París, hyggst fjalla um
reynslu Frakka undanfarin 15 ár
við að virkja borgarana til þátttöku
í ákvörðunum sem snerta umhverfi
þeirra. Þær geti verið af ýmsum
toga, s.s. við smíði nýrrar brúar,
lagningu vegar eða jafnvel smíði
vatnsfallsvirkjunar.
„Við höfðum áður mjög miðstýrt
og sterkt ríki [í Frakklandi] þar
sem borgararnir höfðu engin áhrif á
lýðræðið í þeim skilningi.“ Laga-
ramminn hafi tekið breytingum og
nú geti almenningur látið í ljós
skoðanir sínar snemma í á
arferlinu.
Hún segir þessa tegund
ræðis hafa skilað ýmsu o
menningur hafi haft áhrif
breytingar verið gerðar á
um hugmyndum. Viðmi
breyst í þá veru að hið
megi ekki framkvæma ne
borgarana með í ráðum.
Gallar á þessu fyrirkom
þó reynst ýmsir, m.a. að u
sem skapast um tiltekn
kvæmdir skilur stundum
sig. Hugmyndin að baki s
urspegla kjarna vandamá
fólk geti komið á umbótu
almannaheilla.
„Það sem við sjáum hins
að fólk tekur þátt þegar ha
„þeirra“ eru í húfi. [...]
mati verðum við að hafa í
það að vera þátttakendur
er mikil vinna en ekki b
hverjar hugmyndir,“ segir
Spurð hvort Kárahnjúk
sé dæmi um ákvörðun
þjóðaratkvæðagreiðsla he
vill komið til greina segir h
er hægt að ákveða að hafa
kvæðagreiðslu en gæði
Staða lýðræðis og mögulegar umbætur verða
Háskóla Íslands og Morgunblaðsins sem fra
Stein Ringen, prófessor vi
lagsfræðingur við CADIS-
Almenningur
sé hafður
með í ráðum
ENGIN GEREYÐINGARVOPN
Skýrsla bandarísku vopnaleitar-nefndarinnar var lögð fram áBandaríkjaþingi í fyrradag. Í
skýrslunni segir að Saddam Hussein
hafi ekki búið yfir neinum sýkla-, efna-
eða kjarnavopnum þegar Bandaríkja-
menn og Bretar gerðu innrás í landið í
mars í fyrra. Að auki hafi geta Íraka til
að búa til kjarnorkusprengju stöðugt
farið minnkandi og þeir lagt kjarn-
orkuáætlanir sínar til hliðar árið 1991.
Írakar hafi eytt efnavopnum sínum ár-
ið 1991 og áætlanir um framleiðslu
sýklavopna verið lagðar til hliðar árið
1995. Í meginatriðum hafi Írakar eytt
öllum gereyðingarvopnum sínum árið
1991 og eftir því sem árin hafi liðið hafi
geta þeirra til að hefja framleiðslu á ný
minnkað.
Skýrslan hefur verið kennd við
Charles Duelfer, sem leiddi nefndina.
Duelfer sagði í ræðu á fimmtudag að
hvað sem þessu liði hefði staðið ógn af
Saddam Hussein þar sem hann hefði
viljað hefja þróun gereyðingarvopna á
ný, kæmi til þess að Sameinuðu þjóð-
irnar afléttu viðskiptabanni sínu.
Í skýrslu nefndarinnar er einnig
rakið hvernig Hussein tókst að grafa
undan hinum viðamiklu refsiaðgerð-
um, sem Írakar voru beittir, með því að
múta ríkisstjórnum og ráðamönnum,
háttsettum embættismönnum og öðr-
um frammámönnum á alþjóðavett-
vangi.
Eins og kemur fram í fréttaskýringu
hér í opnunni voru fyrirtækin og ein-
staklingarnir, sem fengu ávísanirnar,
flest í Rússlandi, Frakklandi og Kína,
en öll eiga þessi ríki fastafulltrúa í ör-
yggisráði SÞ.
Í skýrslunni er sagt að markmið
Saddams hafi verið að hvetja þau til að
draga úr eða afnema refsiaðgerðirnar,
sem settar voru á Írak eftir innrásina í
Kúveit 1990. Þá hafi hann líka viljað
reka fleyg á milli þeirra og hinna
ríkjanna, sem eru með fastafulltrúa.
Skýrslan hefur verið túlkuð með
ýmsum hætti og allt eftir því hver á í
hlut. Stuðningsmenn innrásarinnar í
Írak segja að hún staðfesti að Saddam
Hussein hafi haft fullan hug á að koma
sér upp gereyðingarvopnum og benda
á kaflann um múturnar. Andstæðingar
stríðsins segja að allar forsendur fyrir
því að ráðast inn í Írak hafi verið rang-
ar. George Bush Bandaríkjaforseti
sagði í gær að niðurstaða skýrslunnar
um að engin gereyðingarvopn væru í
Írak græfu ekki undan forsendunum
fyrir því að ráðast inn í Írak. John
Kerry, forsetaframbjóðandi demó-
krata, segir hins vegar að Bush og
Dick Cheney séu síðustu mennirnir á
jörðinni, sem trúi því að upphaflegu
forsendurnar fyrir stríðinu hafi verið
réttar.
Það er áfall fyrir bæði Bandaríkja-
menn og Breta að engin gereyðingar-
vopn skuli hafa fundist í Írak og greini-
legt að allt mat á upplýsingum hefur
verið á þann veg að gera skyldi mikið
úr öllu sem benti til að þar væru slík
vopn, en minna úr vísbendingum um
hið gagnstæða. Hins vegar er engum
blöðum um það að fletta að Saddam
Hussein var miskunnarlaus harðstjóri,
sem enga virðingu bar fyrir mannrétt-
indum og mannslífum og hélt áfram að
halda Írökum í greipum skelfingar
þótt hann ógnaði ekki umheiminum.
MEIRI VERND FYRIR
LITLA HLUTHAFA
Benedikt Árnason, skrifstofustjóri íviðskiptaráðuneytinu, greinir frá
því í Viðskiptablaði Morgunblaðsins í
gær, að nefnd á vegum Valgerðar
Sverrisdóttur viðskiptaráðherra sé
langt komin með drög að frumvarpi
um yfirtökur og yfirtökuskyldu. Í
frumvarpinu verði í fyrsta sinn tekið á
tengslum á milli aðila, sem geti leitt til
yfirtökuskyldu.
Eins og fram kemur í fréttaskýr-
ingu Viðskiptablaðs Morgunblaðsins
taka núverandi lagaákvæði um yfir-
tökuskyldu ekkert á tengslum milli fé-
laga. Þau kveða á um að yfirtöku-
skylda myndist ef einn aðili eignist
meira en 40% hlut í félagi eða ef ein-
hver hafi öðlazt rétt til að tilnefna eða
setja af meirihluta stjórnar í félagi.
Jafnframt myndast yfirtökuskylda á
grundvelli samnings aðila við aðra
hluthafa um rétt til að ráða yfir 40%
atkvæða í félagi.
Eins og vikið er að í blaðinu í gær
hafa menn að undanförnu rætt hvort
yfirtökuskylda hljóti ekki að hafa
myndazt við það að Baugur keypti yfir
10% hlut í Og Vodafone, en Norður-
ljós, hlutdeildarfélag Baugs, hafði áð-
ur keypt 35% hlut í félaginu. Saman-
lagður hlutur þessara tengdu aðila er
um 45%, en engu að síður leikur vafi á
því hvort yfirtökuskylda hafi myn-
dazt. Þetta er aðeins eitt af fleiri sam-
bærilegum dæmum, sem upp hafa
komið á undanförnum árum. Um þetta
segir Þórður Friðjónsson, forstjóri
Kauphallarinnar, í blaðinu í gær: „Það
er ekki svo auðvelt að skera úr um það
[hvort yfirtökuskylda hafi myndazt í
Og Vodafone] með vafalausum hætti
eins og lögin eru núna. Á undanförn-
um misserum hefur þetta verið eitt af
þeim atriðum sem Kauphöllin hefur
lagt ríka áherslu á að löggjafinn skýri
frekar.“
Það virðist liggja í augum uppi að
við endurskoðun lagaákvæða um yf-
irtökur sé tekið tillit til eigna- og
stjórnunartengsla aðila sem geta ráð-
ið félagi með minnihluta atkvæða, ekki
sízt í ljósi vaxandi samþjöppunar í við-
skiptalífinu.
Morgunblaðið hefur lengi barizt
fyrir því að eignarhlutur, sem myndar
yfirtökuskyldu, yrði lækkaður niður í
33%. Nokkur áfangi náðist í því máli í
fyrra er hlutfallið var lækkað úr 50% í
40%. Það er hins vegar ljóst að stund-
um þarf ekki svo hátt hlutfall til að
hafa raunveruleg yfirráð í félagi í
krafti dreifðrar eignaraðildar að öðru
leyti. Þá getur meirihlutinn í raun orð-
ið valda- og áhrifalaus. Við slíkar að-
stæður er alltaf hætta á að lítil við-
skipti verði með bréf í félagi og
verðmyndunin léleg. Það er því ótví-
ræður hagur almennra fjárfesta að
ákvæði um yfirtökuskyldu séu skýrð
og vernd smærri hluthafa aukin.