Morgunblaðið - 18.12.2004, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 18. DESEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
F
lest bendir til þess að
George W. Bush Banda-
ríkjaforseti ætli að gera
uppstokkun á grund-
vallaratriðum opinbera
lífeyriskerfisins (Social security) og
skattastefnunnar að meginmarkmiði
stjórnar sinnar á seinna kjör-
tímabilinu. Methalli er á fjárlögum og
forsetinn hyggst að sögn stjórn-
málaskýrenda hefja herferð til að út-
skýra fyrir almenningi nauðsyn þess
að kerfinu verði umbylt. Margir telja
að það geti ekki gengið upp til lengd-
ar vegna breyttrar aldurssamsetn-
ingar þjóðarinnar, útgjöldin muni
sliga skattgreiðendur. Er þá beitt
framreikningum sem sýna sívaxandi
halla og stjarnfræðilega háar skuldir
eftir nokkra áratugi.
Aðrir segja á hinn bóginn að vand-
inn sé ýktur um of, auknar skuldbind-
ingar sem fjármagna verði í framtíð-
inni svari til liðlega eins af hundraði
áætlaðrar þjóðarframleiðslu. Hægt
sé að leysa peningavanda lífeyr-
iskerfisins með aðhaldi og hærri
sköttum.
Bush segir að launþegar verði í
auknum mæli að taka sjálfir á sig
ábyrgðina á því að tryggja sér með
sparnaði viðunandi tekjur í ellinni,
ríkið geti ekki séð fyrir öllum. Einnig
verður lögð áhersla á að setja þak á
skaðabætur sem fólk getur krafist í
málaferlum vegna læknamistaka og
sumir repúblikanar vilja einfalda
skattkerfið með því að taka upp einn,
flatan virðisaukaskatt. Yrði þá neysl-
an skattlögð en ekki tekjur. Fullyrt
er að Bush hafi sýnt hugmyndum af
þessu tagi nokkurn áhuga.
Fjölmennar eftirstríðskynslóðir
Auk þess sem hallinn á fjárlögum
er meiri en ráðlegt getur talist er
bent á að innan nokkurra ára muni
eftirlaunaþegum fara að fjölga hratt.
Er um að ræða fólk sem fæddist
fyrstu árin eftir seinni heimsstyrjöld
en þá jókst fæðingatíðni mjög í land-
inu, stóru eftirstríðsárgangarnir
komu til sögunnar. Mun álagið þá enn
aukast á kerfið. Fæðingatíðnin hefur
síðan lækkað mjög síðustu áratugina
þannig að hlutfallið milli þeirra sem
vinna og hinna sem fá eftirlaun verð-
ur mjög óhagstætt. Þess bera að geta
að fyrir rúmum tveim áratugum var
byrjað að leggja hluta lögbundinna
lífeyrisiðgjalda í sérstakan sjóð sem
nota á til að mæta væntanlegum út-
gjöldum vegna eftirstríðsárganganna
fjölmennu. En hann dugar ekki til.
Áherslan á að venjulegir launþegar
tryggi sér náðuga elli með ráðdeild á
starfsævinni fremur en að skattar til
velferðarkerfisins séu hækkaðir til að
standa undir auknum útgjöldum er í
góðu samræmi við þá skoðun hægri-
manna að draga beri úr umsvifum
ríkisins. Einnig telja þeir að sagan
sýni að hærri skattar hafi einfaldlega
þau áhrif að krafturinn í atvinnulífinu
minnki, þeir dragi undan hvatning-
unni til að vinna mikið og ýti auk þess
undir skattsvik.
Grunnurinn að núverandi kerfi al-
mannatrygginga fyrir alla var lagður
í tíð demókratans Franklins D.
Roosevelts forseta árið 1935. Bush
hefur sagt að upp sé runnið „skeið
ábyrgðartilfinningarinnar“. Vill for-
setinn m.a. að launþegum verði leyft
að nota þriðjung af lögbundnum,
12,4% lífeyrisiðgjöldum til kaupa á
hlutabréfum og skuldabréfum í
einkareknum sjóðum. Sjálfar lífeyr-
isbæturnar, sem nú eru um 42% af
launatekjum undir 87.900 dollurum á
ári og eru uppistaðan í lífeyri flestra
eftirlaunaþega, lækki auk þess á
næstu áratugum í 22% .
Grafið undan velferðarkerfinu?
Hart er deilt um þær leiðir sem
forsetinn vill fara. Demókratar segja
að með tillögum sínum vilji Bush
grafa undan almannatryggingakerf-
inu og hugmyndafræðileg barátta
frjálshyggjumanna gegn ríkisums-
vifum ráði ferðinni hjá honum. Þeir
segja að fyrsta skrefið til að leysa
vanda lífeyriskerfisins og ríkissjóðs
ætti að vera að auka aðhald í rekstri
alríkisins til þess að ríkisfjármálin
verða í betra horfi en nú þegar út-
gjöldin fara að aukast hratt innan
nokkurra ára. Bent er á að líða muni
áratugir áður en framlög einstaklinga
í einkarekna sjóði til elliáranna hafi
einhver jákvæð áhrif á fjárhagsstöðu
lífeyriskerfisins. Fyrst í stað muni
breytingin aðeins verða til þess að
veikja kerfið. Vilja demókratar að í
stað uppstokkunar Bush verði farin
sú leið að lækka bæturnar nokkuð og
hækka samtímis skatta í hóflegum
mæli; þannig sé hægt að styrkja kerf-
ið til langs tíma.
Tryggingakerfið annast einnig ör-
yrkja- og slysabætur og segja demó-
kratar að repúblikanar vanreikni
kostnaðinn við þessa þætti kerfisins í
tillögum sínum sem enn eru að vísu
ekki fullmótaðar.
Annað sem vekur athygli er að
Bush og menn hans hafa ekki sett
fram hugmyndir um að hrófla við
mun stærri útgjaldalið sem er heil-
brigðisbótakerfið, Medicare og Blue-
care. Hið fyrrnefnda tryggir eldri
borgurum viðráðanlega þjónustu en
Bluecare er ætlað tekjulágu fólki.
Spyrja menn hvers vegna ekki sé tek-
ið á svo viðamiklum þáttum, ekki síst
þegar vitað sé að hægt sé að gera
miklar umbætur á rekstri Medicare
án þess að þjónustan versni í reynd.
En stjórnin hefur, þvert á ráð þeirra
sem vilja stemma stigu við ríkisút-
gjöldum, komið í gegn kostn-
aðarsömum breytingum á þátttöku í
lyfjakostnaði aldraðra og það án þess
að finna fé til þess að mæta útgjöld-
unum.
„Í einu vetfangi var stofnað til
skuldbindinga án fjármögnunar sem
eru 1,7 sinnum stærri en þær sem
menn munu þurfa að efna í lífeyr-
iskerfinu,“ segir Ken Smetters, pró-
fessor við Pennsylvaníuháskóla og
embættismaður hjá fjármálaráðu-
neytinu.
Bush hefur nú þegar skipt um 9 af
alls 15 ráðherrum sínum og mun
hann vera staðráðinn í að tryggja sér
algera hollustu nánustu embættis-
manna sinna til að hugmyndir hans
sigri. Hann er talinn hafa verið ósátt-
ur við frammistöðu ríkisstjórn-
arinnar í innanlandsmálum sem hafa
að vísu verið minna til umfjöllunar en
utanríkismál vegna deilnanna um
Írak. Er hann sagður hafa kvartað
undan því að of mikið hafi verið um
sjálfstæða stefnumótun af hálfu
sumra ráðherra og þá nefndur til sög-
unnar Paul H. O’Neill, sem var um
hríð fjármálaráðherra en var látinn
víkja. Forsetinn álítur að ráðherrum
beri einfaldlega að framkvæma
stefnu hans og aldrei megi leika
nokkur vafi á því að hann hafi síðasta
orðið.
Efasemdir og ótti
En ofuráhersla Bush á liðsanda,
hollustu og þagmælsku veldur efa-
semdum og ótta á ólíklegum stöðum.
Eru sumir repúblikanaþingmenn
sagðir vara við því að ákvarðanir
stjórnvalda séu ávallt teknar af lok-
uðum hring en ekki leitað álits manna
utan hans. Hugmyndir Bush um upp-
stokkun í innanlandsmálum séu svo
róttækar að ekki sé gerlegt að
þröngva þeim í gegn án mikils sam-
ráðs við þingmeirihlutann.
Margir þingmenn hugsa til þess að
kosið verður um þriðjung sæta í öld-
ungadeildinni og öll sæti full-
trúadeildarinnar á miðju kjörtímabili
forsetans árið 2006. Þá getur verið
hættulegt að þurfa að verja umdeild-
ar tillögur sem snerta sjálfan lífs-
grundvöll velflestra kjósenda og
vekja ótta.
Bush er sagður ætla að beita sér
ákaft í í því að sannfæra aldraða
Bandaríkjamenn um að uppstokk-
unin muni ekki lækka bætur til
þeirra. Hann mun segja þeim að
breytingunum sé fyrst og fremst ætl-
að að tryggja hag ungra Bandaríkja-
manna og framtíð þjóðarinnar. En
eldri borgarar eru yfirleitt tor-
tryggnir þegar rætt er um að hrófla
við kerfi sem þeir benda á að þeir hafi
sjálfir greitt samviskusamlega til.
Þeir gætu því spyrnt við fótum og
sagt sem svo að þeir viti hvað þeir
hafi en ekki hvað þeir fái. For-
töluhæfileikar Bush geta orðið það
sem ræður úrslitum.
Loks er bent á að þrátt fyrir stór
áform geti óvæntir viðburðir, til
dæmis mannskæð hryðjuverk, aftur
beint sjónum manna svo mjög að al-
þjóðamálum og öryggi að annað verði
látið sitja á hakanum í nokkur ár í við-
bót.
Bush vill að bandarískir
launþegar spari til elliáranna
George W. Bush Bandaríkjaforseti hyggst um-
bylta opinbera lífeyriskerfinu og breyta skatt-
kerfinu. Vill hann m.a. að launþegar sýni aukna
ráðdeild og safni sjálfir fyrir ellinni, segir í
grein Kristjáns Jónssonar.
Reuters
Bush forseti á þingi um bandarísk efnahagsmál í Washington á fimmtudag.
’Vill forsetinn m.a. aðlaunþegum verði leyft
að nota þriðjung af lög-
bundnum 12,4% lífeyr-
isiðgjöldum til kaupa á
hlutabréfum og skulda-
bréfum í einkareknum
sjóðum.‘
kjon@mbl.is
Helstu heimildir: The Wall Street Journal,
Financial Times, The Economist.