Morgunblaðið - 22.01.2006, Page 39

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. JANÚAR 2006 39
um að karlar fengju betri tækifæri til að sinna
heimili og börnum. Það sást vel á þessari ráð-
stefnu að karlar eru byrjaðir að hugsa og tala um
jafnréttismál, ekki aðeins út frá kröfum kvenna,
heldur út frá sínum eigin kröfum um breytingar.
Duncan Fisher lýsir mikilli aðdáun á því kerfi
fæðingarorlofs, sem komið hefur verið á hér á
landi; segir raunar að miðað við brezkan raun-
veruleika sé það „frá öðru sólkerfi“. Hann segir að
Bretar eigi afar langt í land með að tryggja körlum
tækifæri til að sinna börnunum sínum. Þar í landi
eiga feður ekki kost á neinu greiddu fæðingaror-
lofi. Fisher segir öflugt bandalag standa í vegi fyr-
ir öllum breytingum í málinu; bandalag atvinnu-
rekenda, sem ekki vilji að karlar breytist og fari að
sinna börnunum sínum meira en þeir gerðu, og
kvenréttindakvenna, sem hafi enga trú á að karlar
geti breytzt; vantreysti þeim einfaldlega til að sjá
um umönnun barna og vilji opinber dagvistarúr-
ræði fremur en að trúa feðrum fyrir barnauppeldi.
„Hvers vegna eru svona margar kvenréttindakon-
ur tregar til [að samþykkja fæðingarorlof feðra],
þegar kvennabaráttan á svona mikið undir því að
karlar axli aukna ábyrgð sem feður?“ sagði
Fisher. Hann vísaði meðal annars til skrifa Polly
Toynbee, hins þekkta dálkahöfundar í The
Guardian, sem skrifaði eitt sinn að í Svíþjóð tækju
feður ýmist ekki fæðingarorlofið sitt eða notuðu
það til að skjóta elgi.
Karlar, völd
og ofbeldi
Þriðji aðalfyrirlesar-
inn á ráðstefnunni var
Kanadamaðurinn
Michael Kaufman,
stofnandi hinnar alþjóðlegu hreyfingar hvíta borð-
ans (White Ribbon) gegn kynbundnu ofbeldi – og
reyndar ofbeldi yfirleitt. Hann fjallaði ekki sízt um
þátt valds og yfirráða í hinni hefðbundnu karl-
mennskuímynd. Samkvæmt þessari ímynd eiga
karlar ekki aðeins að ráða yfir konum, heldur eiga
líka sumir karlar að ráða yfir öðrum og ofbeldi er
oft aðferðin til að tryggja þau yfirráð. Ofbeldi er
jafnvel viðurkennt sem samskiptaaðferð meðal
karlmanna og hafið til skýjanna í íþróttum, bíó-
myndum, bókmenntum og hernaði. Karlmenn
hafa í rauninni haft leyfi samfélagsins til að leysa
mál með ofbeldi og það er ástæðan fyrir því að
kynbundið ofbeldi er stundum kallað „heimilis-
ófriður“ og talið einkamál viðkomandi fjölskyldu.
Kaufman fjallaði um það, sem hann kallaði
þversögn valds karlsins og hann lýsir með eftirfar-
andi hætti: Í menningu karla er lögð gríðarleg
áherzla á að karlinn ráði; í samfélaginu, í vinnunni,
á heimilinu. Karlar koma sér upp brynju gagnvart
tilfinningum til að tryggja yfirráð sín, eru upp-
teknir af alls konar ytri táknum valdsins; titlum,
peningum o.s.frv. Ef karlinn á að vera alvöru karl-
maður má hann heldur ekki sýna á sér veikar hlið-
ar eins og þær að hann kunni að sjá um smábörn.
En þessi áherzla á hinn sterka, valdamikla karl-
mann er jafnframt undirrót ótta og óöryggis, ein-
angrunar, sjálfshaturs og árásargirni. Margir
karlmenn geta nefnilega aldrei orðið sterkir og
valdamiklir. Það hefur út af fyrir sig alltaf verið
þannig, segir Kaufman, en vandamálið verður
ennþá flóknara í samfélögum Vesturlanda, þar
sem hin hefðbundnu landamæri á milli kynhlut-
verka eru byrjuð að færast til. Margir karlar geta
t.d. ekki með nokkru móti tekizt á við þá staðreynd
að maki þeirra hafi hærri laun en þeir sjálfir eða
beri flottari titil. Og niðurstaðan, segir Kaufman,
er því miður oft að karlar reyna að bæta sér upp
raunverulegan eða ímyndaðan missi valda og
áhrifa með því að beita aðra ofbeldi. Það getur
beinzt að börnum, konum, minnihlutahópum eða
einhverjum öðrum, sem virðist liggja vel við höggi.
Kaufman bendir ennfremur á þau vandamál,
sem liggi í hinni hefðbundnu skilgreiningu á karl-
mennsku sem andstæðu hins kvenlega. Hæfileikar
til að annast um aðra, lesa í tilfinningar og sýna
umhyggju, eru tengdir konum og þar af leiðandi
eitthvað, sem „alvöru karlmenn“ þurfa ekki á að
halda. Þetta leiðir af sér að sumir karlar eiga erfitt
með að setja sig í spor annarra og tengja við til-
finningar þeirra. Þetta eykur líka á hættuna á að
karlar beiti aðra ofbeldi, ekki sízt kynferðislegu of-
beldi, segir Kaufman.
Áleitnar
spurningar
Það ber að sjálfsögðu
að varast að alhæfa út
frá umræðum af þessu
tagi. Það kom skýrt
fram á ráðstefnunni í Tallinn að í mismunandi
þjóðfélagshópum er hin hefðbundna karl-
mennskuímynd mismunandi sterk. Líklega er hún
lífseigust í efsta og neðsta lagi þjóðfélagsins; hjá
þeim, sem hafa mikil völd, peninga og áhrif og hjá
þeim sem eiga lítið af þessu öllu.
Jafnframt er það mjög mismunandi á milli landa
hvað karlar teljast mega gera og hvað ekki. Í Dag-
legu lífi hér í Morgunblaðinu var fyrir réttri viku
rætt við Ingólf V. Gíslason, sviðsstjóra á Jafnrétt-
isstofu, um nýútkomna bók með reynslusögum af
fæðingarorlofi feðra í fjórum löndum. „Þeir lýsa
þessu sem jákvæðri reynslu og mjög gefandi tíma-
bili. Þeir uppgötvuðu nýjar hliðar á sjálfum sér og
áttuðu sig betur á því hvað heimilis- og umönn-
unarstörf eru gríðarlega tímafrek. Íslensku og
dönsku feðurnir upplifðu jákvæð viðbrögð sam-
félagsins við því að þeir fóru í feðraorlof en á Möltu
og í Litháen þá þurftu menn bæði að takast á við
mjög neikvæð viðbrögð atvinnulífsins og taka við
þeim skilaboðum í kringum sig að þeir væru nú
ekki merkilegir karlar að vera heima og skipta um
bleiur,“ segir Ingólfur.
En þótt ekki beri að alhæfa, felast ýmsar áleitn-
ar spurningar í þeim umræðum, sem fram fóru á
ráðstefnunni í Tallinn. Það er t.d. engin ástæða til
þess fyrir karlkynið sem heild að axla einhvers
konar sameiginlega sekt á kynbundnu ofbeldi. En
getur verið að í hinni hefðbundnu karlmennsku-
ímynd felist viðurkenning á ofbeldi sem sam-
skiptaleið, sem ýtir undir slík afbrot og veitir þeim
jafnvel ákveðna réttlætingu? Er ekki löngu kom-
inn tími til að karlmenn taki sig saman og hafni of-
beldi sem leið í mannlegum samskiptum, með
skýrum og afdráttarlausum hætti?
Má ekki ætla að efling föðurhlutverksins og
umönnunarþáttarins í ímynd karlmennskunnar
stuðli ekki aðeins að betri tengslum feðra og
barna, meira jafnvægi á vinnumarkaðnum og á
heimilunum, heldur líka friðsamlegri samskiptum
og minna ofbeldi gagnvart konum og börnum?
Menn, sem hafa orðið að axla ábyrgð á umönnun
kornabarns, uppgötva gjarnan á sér nýja og til-
finninganæmari hlið. Eru þeir líklegir til að kyssa
börnin sín og leggja þau í vögguna og fara svo að
berja mömmu þeirra?
Rétt eins og samfélagið hefur auðgazt á því að
konur skáru upp herör gegn hefðbundnu kynhlut-
verki fyrir hundrað árum og hófu sókn inn á svið,
sem karlar höfðu áður átt einir, munum við græða
á því að karlar brjótist út úr gömlum staðalmynd-
um og kanni nýjar veiðilendur. Og það er raunar
ein meginforsenda þess að sú vegferð, sem konur
hófu fyrir rúmri öld, nái takmarki sínu, eins og
Morgunblaðið hefur margoft fjallað um; að karlar
og konur séu raunverulega þátttakendur í sam-
félaginu á jafnréttisgrundvelli. Konur ná ekki að
standa jafnfætis körlum hvað laun, völd, forrétt-
indi og áhrif varðar nema karlar fórni einhverjum
af þessum hefðbundnu mælikvörðum karlmennsk-
unnar fyrir innihaldsríkari samskipti við fjöl-
skyldu sína, fjölbreyttara tilfinningalíf og þau for-
réttindi að fá að vera heima og sinna búi og
börnum.
Það er auðvitað frumskilyrði að karlar vilji þetta
sjálfir – og æ fleiri vilja það. Það hlýtur að segja
sína sögu að á undanförnum sex árum hafa um
18.000 feður nýtt sér nýfenginn rétt sinn til fæð-
ingarorlofs. Tekið sér hlutverk, sem feður þeirra
litu líklega aldrei á sem sitt. Breytt lífi sínu að ein-
hverju leyti.
Og það er líka skilyrði, eigi árangur að nást, að
konur treysti körlum til að taka við verkefnum,
sem þær hafa sinnt að mestu leyti einar, rétt eins
og karlar þurfa að treysta konum fyrir störfum,
sem þeir unnu áður einir.
Karlar eiga, ekkert síður en konur, að vera
óhræddir við að gera hluti, sem þeir máttu áður
ekki gera. Að fara inn á svið, sem konur áttu einar.
Að þessu leyti má segja sem svo að það séu miklu
meira spennandi tímar framundan hjá körlum en
hjá konum, sem hafa nú þegar breytt svo miklu.
Morgunblaðið/Ásdís
Hafa karlar breytzt? Þetta var sjaldséð sjón fyrir áratug, en hún er algeng í dag.
Á hundrað árum
hefur hlutverk
kvenna í samfélag-
inu breytzt gíf-
urlega. Og konur
hafa breytzt; ungar
konur hafa allt aðr-
ar hugmyndir um
stöðu sína og hlut-
verk en ömmur
þeirra eða lang-
ömmur. Konur hafa
sótt inn á hér um bil
öll svið, sem áður
voru frátekin fyrir
karla, þótt þær
standi þeim hreint
ekki alls staðar jafn-
fætis.
En hvað með karl-
ana? Hafa þeir
breytzt? Hefur hlut-
verk karlmannsins,
eða hugmyndir okk-
ar um það, tekið
breytingum? Hafa
karlar sótt inn á
svið, sem áður voru
frátekin fyrir kon-
ur? Þurfa þeir þess
yfirleitt? Vilja þeir
það? Það verður að
segjast eins og er,
að þessum spurn-
ingum hefur verið
miklu minni gaumur
gefinn. Karlar hafa
sjálfir ekki spurt
þeirra að ráði í op-
inberum umræðum,
nema þá alveg ný-
lega.
Laugardagur 21. janúar