Morgunblaðið - 12.02.2006, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 12. FEBRÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Guðfinna Eydal og Álfheiður Stein-þórsdóttir reka saman Sálfræði-stöðina. Þær hafa í áratugi veittráðgjöf, m.a. í skilnaðar- og for-sjármálum og staðið fyrir nám-
skeiðum fyrir einstaklinga og hjón til að bæta
samskipti þeirra. Þær hafa einnig skrifað bæk-
ur um barna- og fullorðinssálfræði. Þær hafa
verið meðdómarar í forsjármálum í fjölda ára.
„Við viljum ekki að sameiginleg forsjá verði
lögfest sem meginregla. Sameiginleg forsjá er
hins vegar góður valkostur í mjög mörgum til-
vikum. Einkum þegar í hlut á fólk sem hefur
annast börn sín saman frá byrjun og bæði
tengst þeim nánum tilfinningaböndum. Við
slíkar aðstæður eru líkur á því að foreldrarnir
geti, þrátt fyrir skilnað, aðgreint sína stöðu frá
stöðu barnanna og tekið ákvarðanir í samein-
ingu um hvað er þeim fyrir bestu,“ segja þær
Guðfinna og Álfheiður.
„Sameiginleg forsjá er hvergi valdboð í ná-
grannalöndunum en dómstólar geta ákveðið að
foreldrar fari sameiginlega með forsjá á Norð-
urlöndum nema í Danmörku, þar hefur ekki
verið talið rétt að stíga slíkt skref.
Svíar telja að þar í landi hafi verið gengið of
langt að dæma sameiginlega forsjá og hafa
dregið sig talsvert hlé í þeim efnum.
Mun brýnna er að okkar mati að lögbinda
sáttameðferð og fræðslu fyrir fólk sem er að
skilja en valdboð um sameiginlega forsjá.
Æskilegt væri að slík fræðsla fæli m.a. í sér að
auka þekkingu foreldra á þroska og sálarlífi
barna, hvernig börn á ólíkum aldri bregðast við
skilnaði foreldra og hvernig megi hjálpa þeim
að takast á við álag.“
Góð samvinna og gagnkvæm virðing
oft ekki fyrir hendi hjá foreldrum
– Hver er hugmyndafræðin um sameigin-
lega forsjá?
„Nú er sameiginleg forsjá valkostur en for-
senda til að slík skipan gangi upp er samvinna
foreldra. Upphaflega var hugmyndafræðin sú
að foreldrar sem hefðu sameiginlega forsjá
barna sinna byggju í sama hverfi, helst í sömu
götu, mótuðu sameiginlega uppeldisstefnu og
skipulegðu allt sitt líf út frá börnunum.
Góð samvinna og gagnkvæm virðing er ekki
fyrir hendi nema hjá hluta þeirra foreldra sem
fara sameiginlega með forsjá barna á Íslandi.
Ef sameignleg forsjá yrði meginregla er hætt
við að í sumum tilvikum yrði barnið bitbein
ósamstiga foreldra, við höfum margoft séð í
okkar starfi dæmi um slíkt.
Gjarnan er lagt að foreldrum að semja um
sameiginlega forsjá en sé ósamkomulag og
jafnvel hatursfullar deilur milli foreldra er eng-
in forsenda fyrir sameiginlegri forsjá. Deilurn-
ar halda áfram og geti fólk varla talað saman
né skilið á milli eigin þarfa og barnsins er lík-
legt að það lendi á milli í deilum foreldra sinna.
Oft er annað foreldrið reiðara en hitt við
skilnað, barnið getur þá lent í að þurfa að miðla
málum milli foreldranna og jafnvel að leika
tveimur skjöldum, segja það við hvort foreldrið
um sig sem það heldur að það vilji heyra. Þetta
getur skapað mikla streitu hjá barni. Við ótt-
umst að verði sameiginleg forsjá gerð megin-
regla fjölgi þeim börnum sem lenda í slíkum
ógöngum.“
– Við hvaða aðstæður kemur streita helst
fram hjá börnum?
„Oft kemur fram að börn líða fyrir ósam-
komulag foreldra og fá ýmiss konar streituein-
kenni þótt foreldarnir séu báðir hæfir til að
fara með forsjá barnsins og eigi ekki í vanda
vegna vímuefnaneyslu eða ofbeldisfullrar
hegðunar. Við slíkar aðstæður er sameiginleg
forsjá ekki heppileg.
Sameiginleg forsjá ekki ráðleg
ef ofbeldi er inni í myndinni
Ef ofbeldi af einhverju tagi er inni í mynd-
inni er alls ekki ráðlegt að hafa sameiginlega
forsjá.
Ef sameiginleg forsjá verður lögfest sem
meginregla eru miklar líkur á að upp hrannist
stórfelld vandamál. Margir foreldrar verða þá
ósáttir við fyrirkomulagið strax í upphafi og
mikillar sáttameðferðar verður þörf. Fleiri og
fleiri mál munu svo að líkindum fara í forsjár-
deilur.
Það að lagt er hart að fólki að semja um sam-
eiginlega forsjá hefur með öðru gert það að
verkum að það er nánast orðin spurning um
„status“ að hafa sameiginlega forsjá. Þetta
leiðir til þess að margt fólk semur um sameig-
inlega forsjá án þess að rétt forsenda um sam-
vinnu sé fyrir hendi, en vandamálin hverfa ekki
og forsjármál sigla í kjölfarið.
Rétt er að hafa í huga að hvert einasta skiln-
aðar- og sambúðarslitamál er sérstakt og því
ekki rétt að alhæfa neitt en sé litið á aðstæður
út frá hagsmunum barna er ekki eðlilegt að þau
eigi að skipta sér til helminga á milli foreldra
sinna. Barn sem elst ekki upp við stöðugleika
og öryggi fær ekki grundvallarstaðfestu í sinn
persónuleika. Einkum er hætt við þessu hvað
snertir börn á aldrinum eins og hálfs árs til
fjögurra ára, en skilnaðartíðni foreldra með
börn á þessum aldri er há.
Fólk skilur af því að það getur ekki leyst úr
málum sín á milli. Oft geta fráskildir foreldr-
arnir ekki hugsað sér að hittast eða tala saman
og leikskólarnir verða „skiptistöð“, þangað er
barnið sótt og þangað er því skilað – sé þessi
raunin verða börnin óhjákvæmilega fyrir of
miklu álagi.
Eldri börn taka skilnað foreldra gjarnan
mjög nærri sér og hafa margs að sakna. Börn-
in, sem þykir vænt um báða foreldra sína, vilja
halda öllu góðu. Þetta getur leitt til þess að þau
taki álagið inn á sig, geti ekki opnað sig og talað
um ástandið en fari þess í stað að leika fyrir
foreldra sína til þess að þeim sárni ekki. Svona
ástand getur leitt til mikils sálarháska fyrir
barn og jafnvel valdið langtíma sálrænum
truflunum og tengslavanda hjá þeim síðar ef
ekki er gripið í taumana nógu fljótt.
Erlendar rannsóknir sýna að ef foreldrar
sýna samvinnu og hafa hagsmuni barna sinna í
fyrirrúmi þá koma börn þeirra ekki verr út úr
skilnaðinum og uppeldinu en börn foreldra sem
ekki skilja. Skilnaður er því ekki hættulegur
börnum sem slíkur heldur togstreitan sem
hann veldur börnum oft á tíðum.
Virða þarf rétt barnsins
þegar ákvörðuð er forsjá þess
Þegar ákvörðun er tekin um hvernig haga
skuli forsjá barns þarf að virða rétt barnsins.
Því á ekki að gera sameiginlega forsjá að meg-
inreglu, heldur hvetja til sameiginlegrar for-
sjár þegar búið er að ganga úr skugga um að
góð samvinna sé í alvöru fyrir hendi hjá for-
eldrum.“
– Hvenær þarf fólk helst á faglegri hjálp að
halda?
„Fólk skilur oftast af því að því kemur ekki
saman og gjarnan er annar aðilinn ósáttari við
skilnaðinn en hinn. Erfitt að skipa málum þeg-
ar sárindi eru mikil og þá þarf fólk mjög á hjálp
að halda.
Stundum er uppi alvarlegur vandi sem gerir
það að verkum að annað foreldra er augljós-
lega hæfara til að annast barnið en hitt, þá ann-
aðhvort semja foreldrar þannig að hið hæfara
fær forsjána eða forsjárdeila hefst fyrir dóm-
stólum.
Algengustu og kannski alvarlegustu rimm-
urnar eru þó þegar báðir foreldrar eru hæfir en
gífurleg togstreita er á milli þeirra, þetta gerist
t.d. ef annar aðilinn er sekur um framhjáhald, í
slíkum málum verða oft átök og þá eru börnin í
mikilli hættu að verða á milli foreldranna í
átökunum.
Sumir þessir foreldrar reyna að komast frá
vandanum með því að velja sameiginlega forsjá
en án þess að réttar forsendur séu fyrir hendi.
Annar aðilinn hefur þá ófús samþykkt sameig-
inlegu forsjána til að milda skilnaðinn eða kom-
ast úr út hjónabandinu. Látið er reyna á sam-
eiginlegu forsjána um tíma, ef illa gengur, sem
of oft gerist, má sjá hefndaraðgerðir og ýmsar
hindranir á umgengni við hitt foreldrið. Þá get-
ur forsjárdeila komið í kjölfarið. Stundum
vinnur þó tíminn með fólki og því tekst að ráða
við vandamálin með tímanum, en það getur
orðið barninu dýrkeypt. Það þarf líka oft að að-
laga sig að nýjum mökum foreldra sinna á
sama tíma og togstreitan er sem mest, það ein-
faldar ekki tilveru þess.“
– Eru hagsmunir barna nægilega hafðir að
leiðarljósi við forsjárskipan?
„Nokkuð hefur borið á því í umræðu að börn
séu nánast metin til eignar. Í samfélaginu eru
viðskiptasjónarmið mjög uppi á borðinu núna
og viðhorf foreldra mótast stundum af þeim,
jafnvel í afstöðu þeirra til skipanar forsjár, þeir
hugsa sem svo: foreldrar hafa jafnan rétt – og
allt í einu er barnið orðið að hlut sem er til
skiptanna. Sé sameiginleg forsjá valin á slíkum
„eignarforsendum“ þá eru hagsmunir barnsins
ekki hafðir í fyrirrúmi heldur hagsmunir og
jafnvel orðspor foreldra.
Við vitum mörg dæmi þess að foreldrar með
sameiginlega forsjá hafi látið börn sín fara á
milli viku og viku. Í mjög mörgum tilvikum
gengur það ekki upp einfaldlega af því að börn-
in þola það ekki. Samkvæmt barnasálfræðinni
gengur ekki að bjóða börnum upp á slíkan
óstöðugleika. Börn, ekki síst lítil börn, þurfa
fastan ramma og ákveðnar reglur. Þeim líður
best þar sem ríkir ástúð, agi og reglufesta,
þannig fá þau sálrænt jafnvægi. Eldri börn
þola að vísu betur en lítil börn að fara á milli
foreldra á þennan hátt en hins vegar myndu fá-
ir fullorðnir sætta sig við að þurfa að eiga tvö
heimili og skipta sér á milli þeirra vikulega,
hætt er við að þeir myndu fljótlega mótmæla að
vera settir í slíkar aðstæður. Aðlögunarhæfi-
leikar barna eru oft ofmetnir, með slæmum af-
leiðingum síðar meir.
Nú er farið að verða mun meira um að sál-
fræðingar séu skipaðir meðdómendur í forsjár-
málum til þess að reyna að vernda hagsmuni
barna. Foreldraskyldur ganga út á að vernda
börn, vera þeim fyrirmynd, gefa þeim öryggi
og sjá til þess að þau njóti ástar, umhyggju og
stöðugleika.
Þegar forsjá er ákveðin á að horfa á hags-
muni barna, en þeir fara ekki alltaf saman við
hagsmuni beggja foreldra. Börn eiga rétt – for-
eldrar hafa skyldur.“
Brýnna að lögbinda
sáttameðferð en
sameiginlega forsjá
Morgunblaðið/Golli
gudrung@mbl.is
Þegar forsjá er ákveðin á
að horfa á hagsmuni barna,
en þeir fara ekki alltaf
saman við hagsmuni beggja
foreldra. Börn eiga rétt –
foreldrar hafa skyldur.
F.v. Álfheiður Steinþórsdóttir og Guðfinna Eydal.
tilvikum að dæma foreldrum sameiginlega
forsjá barna þeirra.“
– En yrði slíkur dómur ekki á kostnað þess
að báðir aðilar séu sáttir við hina sameiginlegu
forsjá?
„Þetta er álitaefni en nágrannalönd okkar
hafa farið þessa leið – gefið dómurum heimild
til að dæma sameiginlega forsjá þegar svona
háttar til. Þess ber að gæta að í síauknum mæli
eru foreldrar að semja um sameiginlega forsjá
og sameiginleg forsjá er algengasta fyrir-
komulag forsjár við bæði hjónaskilnað og sam-
búðarslit.
Þá er greinilegt að umgengni barns og þess
foreldris sem það býr hjá er að verða rýmri.
Þetta kallar á að foreldrið sem barnið býr
ekki hjá hafi góðar aðstæður heima hjá sér fyr-
ir barnið þegar það kemur þangað til dvalar.
Gagnrýni hefur komið fram frá þeim for-
eldrum sem eiga börn sem ekki hafa lögheimili
hjá þeim að þessarar þróunar sjái ekki stað t.d.
í skattareglum. Börn eru kannski þriðjung og
allt upp í helming úr ári hjá því foreldri sem
þau búa ekki hjá. Oft greiða þessir foreldrar
samt fullt meðlag með börnunum en fá þó eng-
ar barnabætur.“
– En snertir þetta atriði ekki fyrst og fremst
hagsmuni foreldra?
„Það skiptir máli fyrir barn að báðir for-
eldrar geti boðið því góðar aðstæður þann tíma
sem það dvelur hjá foreldrinu.
Hvernig sem forsjáin er á barn rétt á um-
gengni við það foreldri sem það hefur ekki lög-
heimili hjá og barnið er drjúgan tíma af hverju
ári á heimili þess foreldris.
En rúm umgengni kallar auðvitað á góða
samvinnu milli foreldranna og þess vegna
nýrra sambúðaraðila, m.a. um það að uppeldis-
reglur séu þær sömu á báðum heimilum. Raun-
ar er staðreyndin sú að allt er varðar samskipti
foreldra vegna barna kallar á góða samvinnu.
Ef samvinna foreldra er góð og ef foreldrum
líður vel þá sýnist mér að meginreglan sé sú að
börnunum líður vel, hvort sem forsjáin er sam-
eiginleg eða ekki.
Vanlíðan foreldra hefur tilhneigingu til að
smitast yfir til barnanna og hafa áhrif á sam-
skiptin milli foreldranna. Einn ágætur dómari
með mikla reynslu af forsjármálum og sem
leggur mikið á sig til að sætta þau mál segir að
ef sátt náist í forsjármáli séu allir að vinna, en
börnin þó mest. Þetta er hárrétt því í forsjár-
deilum eru það börnin sem lenda á milli og það
eru þau sem tapa mestu. Börnum þykir vænt
um báða foreldra sína og þau vilja ekki þurfa
að gera upp á milli þeirra, enda kemur það nán-
ast fram hjá hverju barni sem á foreldra í for-
sjárdeilum að heitasta ósk þeirra er sú að
pabbi og mamma verði aftur vinir.
Það er trú okkar sem vorum í forsjárnefnd-
inni að meginregla um sameiginlega forsjá og
heimild til dómstóla til að dæma sameiginlega
forsjá geti dregið úr forsjárdeilum og allt sem
gerir það er örugglega börnum fyrir bestu.“
Morgunblaðið/Golli
þessi mál að tilvikin eru fjölbreytileg og hvert
mál er í raun sérstakt.
Ég vil halda því fram að forsjárdeilur hafi
harðnað og að það sé afleiðing af miklum þjóð-
félagsbreytingum sem gengið hafa yfir sam-
félag okkar. Á 19. öld höfðu konur lítinn rétt og
litla möguleika. Ef til skilnaðar kom fylgdu
börnin feðrum. Í upphafi 20. aldar jókst réttur
kvenna og þær gátu komist úr slæmum hjóna-
böndum án þess að missa frá sér börn sín.
Á síðari árum hefur þátttaka feðra í uppeldi
barna breyst til muna, m.a. vegna nýrra reglna
um feðraorlof.
Mín reynsla er sú að feður séu æ virkari í
uppeldi barna og konur geri sívaxandi kröfur
til barnsfeðra sinna að því leyti. Þetta hefur
aftur leitt til þess að feður telja ekki eins sjálf-
sagt og áður að börnin fylgi mæðrunum við
skilnaðinn, enda eru atvik oft með þeim hætti
að börnin eru ekki síður tengd feðrum sínum
en mæðrum. Ég legg áherslu á að þarna er ég
enn að tala um foreldra sem bæði eru vel hæfir
uppalendur.
Oft er niðurstaða sálfræðings í forsjárdeilu
sú að það sé í raun enginn munur á hæfni for-
eldranna og tengslum barnsins við þau.
Þegar svo háttar getur það verið alger til-
viljun hvort foreldranna fær forsjá og það velt-
ur á atriðum eins og því hjá hvoru foreldrinu
barnið býr eða hefur búið frá sambúðarslitum.
Þess vegna vildum við í nefndinni opna þann
möguleika fyrir dómstól að hægt væri í þessum
Forsjármál
í brennidepli