Morgunblaðið - 12.02.2006, Blaðsíða 27

Það er ekkert launungarmál
hvernig farið er með konur víða í
samfélögum múslíma í Evrópu. Það
er kannski einkum þar sem fjölmenn-
ingarhyggjan hefur brugðist með því
að leyfa að önnur viðmið gildi um
réttindi kvenna í röðum múslíma í
Evrópu en meðal annarra samfélags-
hópa.
Að knýja til hlýðni með ógninni
En hvað verður þá um tjáningar-
frelsið ef óttinn við afleiðingarnar
gerir það að verkum að enginn þorir
að taka á slíkum vandamálum? Þá
hefur hryðjuverkamönnunum tekist
það ætlunarverk sitt að knýja menn
til hlýðni með ógninni. Þá hefur
sjálfsritskoðunin tekið völdin og má
færa rök fyrir því að þess sjáist þegar
merki, meðal annars í listum, en
einnig í því, sem stjórnmálamenn
þora og þora ekki að segja. Nægir
þar í raun að benda á það hvað stuðn-
ingur við Dani í skopteikningafárinu
hefur verið hikandi meðal forystu-
manna um alla Evrópu. Í nýjasta
tölublaði tímaritsins The Economist
er lagt út af hálfvelgju margra rík-
isstjórna með því að snúa út úr
frægri vörn Voltaires á tjáningar-
frelsinu: „Ég er ósammála því sem þú
segir og jafnvel þótt þér sé hótað með
dauða mun ég ekki verja rétt þinn til
að segja það af miklum ákafa,“ hefur
leiðarahöfundurinn mál sitt. Tímarit-
ið segir að það sé ekki sniðugt hjá
dagblöðum að svívirða trú fólks án
nokkurrar ástæðu, en það ætti að
vera þeirra mál, ekki ríkisstjórna,
klerka eða annarra sjálfskipaðra að-
ila. Vestræn ríki geti ýmislegt gert til
þess að bæta samskiptin við íslam, en
að þagga niður í dagblöðum sé ekki
þar á meðal.
Óttinn við að gagnrýna íslam
Hollenski stjórnmálamaðurinn
Hirsi Ali átti þátt í gerð myndarinnar
Undirgefni eftir Van Gogh. Ali er frá
Sómalíu og hefur verið mjög gagn-
rýnin á íslam. Fyrir gagnrýni sína
hefur hún uppskorið hótanir og nýtur
nú lögregluverndar við hvert fótmál.
Í viðtali við tímaritið Der Spiegel
segir hún að sennilega séu dönsku
teiknararnir, sem teiknuðu fyrir
Jyllands-Posten, nú sem dofnir:
„Annars vegar er rödd í höfði þeirra,
sem stappar í þá stálinu: Þú getur
ekki einfaldlega afsalað þér tjáning-
arfrelsinu. Um leið upplifa þeir eins
og áfall hversu miklu persónulegu
frelsi þeir glata. Það má ekki gleyma
því að þeir tilheyra eftirstríðskyn-
slóðinni, sem aðeins þekkir frið og
velmegun. Skyndilega þurfa þeir aft-
ur að berjast fyrir sínum eigin mann-
réttindum.“
Hirsi segir að tilhneigingin á Vest-
urlöndum sé sú að hörfa þegar músl-
ímaheimurinn gagnrýni umfjöllun
fjölmiðla, hvort sem það sé vegna
heimildarmyndar um það þegar
prinsessa í Sádi-Arabíu var grýtt til
bana fyrir hjúskaparbrot eða teikn-
inganna í Jyllands-Posten. Hin hliðin
gefi hins vegar aldrei eftir tommu.
„Allir óttast það að gagnrýna íslam,“
segir Ali. „Það segir sitt að Undir-
gefni skuli ekki enn hafa verið sýnd í
kvikmyndahúsum.“
Hún viðurkennir fúslega að gagn-
rýni á van Gogh hafi átt rétt á sér, en
bæti við: „Á því augnabliki, sem ein-
hver þarf að deyja fyrir heimssýn
sína, er spurningin ekki lengur hvað
gerði hann rangt. Þá þarf að koma til
varnar grundvallarréttindunum.
Annars styður maður gerandann og
gengst við því að það hafi verið gild
ástæða fyrir því að myrða þessa
manneskju.“
Útgangspunktur umfjöllunarinnar
í International Herald Tribune var sá
að við uppnámið vegna teikninganna
í Jyllands-Posten hafi mörk umræð-
unnar færst til og línurnar skerpst. Á
báða bóga nái talsmenn öfgaskoðana
yfirhöndinni og raddir hófsemi kafni.
Hófsamir múslímar verði úthrópaðir
fyrir undirgefni við hina vestrænu
trúleysingja reyni þeir að stilla til
friðar og á hinn bóginn verði þeir,
sem vilja halda uppi vörnum fyrir að-
lögun múslímskra þjóðfélagshópa að
vestrænum samfélögum, gagnrýndir
fyrir undirlægjuhátt.
Gildi mannréttinda
Á Vesturlöndum er það viðtekið að
grundvallarmannréttindi séu algild,
en ekki háð menningarheimum. Því
geti ekki verið um neinn afslátt á
mannréttindum að ræða, hvort sem
það er tjáningarfrelsið eða önnur
réttindi. Ætlunin með fjölmenning-
arsamfélagi er ekki að búa til sam-
félag þar sem mannréttindi eru af-
stæð og fara eftir hópum. Hvað segir
það í raun um vestrænt þjóðfélag að
það ríki þögult samþykki um það að
aðrar reglur eigi við um múslíma en
almennt gilda? Ber það ekki vitni
ákveðinni lítilsvirðingu í þeirra garð
að ekki sé ætlast til þess að þeir lúti
þeim meginreglum, sem gilda á öðr-
um sviðum samfélagsins? Í um-
ræðum í kjölfar morðsins á van Gogh
kom til dæmis fram að í stórborgum
Evrópu eru heilu hverfin þar sem
konur eru réttlausar og geta enga
björg sér veitt þrátt fyrir þá vernd,
sem bókstafur laganna ætti að veita
þeim. Þær búa einfaldlega í hliðar-
samfélagi, sem reyndar er í miðri
stórborg, en gæti eins verið í af-
skekktu fjallahéraði. Af hverju er það
látið viðgangast?
Fyrir þrettán árum birti banda-
ríski fræðimaðurinn Samuel P. Hunt-
ington grein með heitinu „Árekstur
menningarheima?“ í tímaritinu For-
eign Affairs og velti fyrir sér hvað
tæki við að kalda stríðinu loknu. Þeg-
ar tilgáta hans kom út á bók var
spurningarmerkið úr titlinum horfið.
Árekstur menningarheima
Thomas Assheuer skrifar grein í
þýska tímaritið Die Zeit í vikunni þar
sem hann veltir fyrir sér hvort
áreksturinn vegna teikninganna í
Jyllands-Posten renni stoðum undir
kenningar Huntingtons. Hann bend-
ir á að í hvert skipti sem snurða hafi
hlaupið á þráðinn í samskiptum Vest-
urlanda og íslams – ekki síst eftir 11.
september – hafi verið vísað í kenn-
ingar Huntingtons og spurt hvort nú
hefjist áreksturinn fyrir alvöru. „Það
undarlega er að hinn baráttuglaði
fræðimaður gefur lítið út á þær grun-
semdir, sem hann hafði í upphafi,“
skrifar Assheuer. „Þegar hryðju-
verkamenn réðust á World Trade
Center sá hann ekki átök menningar-
heima, heldur „árás illra villimanna á
siðmenntað samfélag í öllum heim-
inum“. Huntington varaði ítrekað við
Íraksstríðinu vegna þess að það
myndi vekja upp drauga, sem Vest-
urlönd myndu ekki losna svo auð-
veldlega við. „Slík árás myndi leiða til
stríðs af allt öðrum toga. Hún myndi
hafa áhrif á íbúa og ríkisstjórnir í
múslímaheiminum, sem nú styddu al-
þjóðlega bandalagið gegn hryðju-
verkum.““ Höfundurinn spyr hvers
vegna Huntington hafi tekið þessa af-
stöðu og svarar því til að ef til vill ótt-
ist fræðimaðurinn galdraformúluna
sína. Hann sé því tregari til að vísa til
hennar en margir aðrir: „Hann virð-
ist hafa skilið að trúin er oft gríma,
sem notuð er til að dulbúa grimmileg
viðurkenningar- og aðskilnaðarstríð.
Ef til vill hefur Huntington meira að
segja viðurkennt að bókstafshyggjan
er alfarið nútímafyrirbæri, sem varð
til með nýlenduvæðingunni. Þess
vegna spretti morðingjar úr röðum
íslamista ekki úr miðöldum eða al-
gerlega framandi og óskiljanlegri
menningu; þeir komi úr nútímasam-
félaginu miðju – og einmitt það skýt-
ur okkur mestan skelk í bringu.“
Að baki óeirðunum vegna teikn-
inganna tólf af Múhameð spámanni
liggja djúpar rætur og þar eiga Danir
minnstan hlut að máli, þótt reiði
múslíma hafi beinst gegn þeim und-
anfarnar tvær vikur. Það er þó sem
betur fer ekki hægt að tala um reiði
múslímaheimsins. Í Evrópu búa tutt-
ugu milljónir múslíma að talið er og
það þarf ekki mikið til að ímynda sér
hvað hefði gerst ef þeir hefðu allir
þust út á götur í mótmælaskyni. Það
er hins vegar engin spurning að
ástandið er mjög viðkvæmt og fái
öfgahópar að ráða umræðunni gæti
staðan hæglega versnað.
kbl@mbl.is
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. FEBRÚAR 2006 27
2006
Rannsóknamiðstöð Íslands • Laugavegi 13 • 101 Reykjavík • sími 515 5800 • rannis@rannis.is. • www.rannis.is
Ó
sk
að
ef
tir
til
ne
fn
in
gu
m Hvatningar-
verðlaun
Vísinda-
og tækniráðs
HvatningarverðlaunVísinda- og tækniráðs eru árlega veitt vísindamanni
sem snemma á ferlinum þykir hafa skarað fram úr og skapað væntingar
um framlag í vísindastarfi er treysti stoðir mannlífs á Íslandi. Verðlaunin
voru fyrst veitt árið 1987 í nafni Rannsóknarráðs ríkisins, á 50 ára afmæli
atvinnudeildar Háskóla Íslands.
Verðlaunin eru tvær milljónir króna.
Tilnefningar mega koma frá öllum sviðum vísinda, tækni og fræða.Tilnefna má vísindafólk
sem starfar á Íslandi við háskóla, rannsóknarstofnanir, fyrirtæki eða er sjálfstætt starfandi.
Öllum sem eru í aðstöðu til að meta störf einstakra vísindamanna er heimilt að koma
með tilnefningar til verðlaunanna.Með tilnefningu fylgi ferilskrá vísindamannsins.
Við mat á tilnefningum til verðlaunanna er tekið tillit til námsferils viðkomandi vísindamanns,
sjálfstæðis, frumleika og árangurs í vísindastörfum að loknu námi; ritsmíða, einkaleyfa og
framlags í störfum á alþjóðavettvangi svo og annarra vísbendinga um líklegan árangur
af störfum viðkomandi. Sérstaklega er litið til brautryðjandastarfs í vísindum.Þá er litið
til faglegs framlags til starfsfélaga á vinnustað og miðlunar þekkingar til samfélagsins.
Almennt er miðað við að þeir sem koma til álita séu ekki eldri en 40 ára, en tekið er
tillit til tafa sem kunna að verða á ferli vísindamanns vegna umönnunar barna.
Fimm handhafar verðlaunanna skipa dómnefnd og eiga eftirtaldir einstaklingar sæti í
henni: Jakob K. Kristjánsson, forstjóri Prokaria, Svanhildur Óskarsdóttir, fræðimaður á
Stofnun Árna Magnússonar, SteinunnThorlacius, sérfræðingur hjá Urði Verðandi Skuld,
Freysteinn Sigmundsson, jarðeðlisfræðingur við Jarðvísindastofnun Háskóla Íslands, og
Hilmar Janusson, þróunarstjóri Össurar hf.
Frestur til að skila inn tilnefningum er til og með 15.mars 2006.
Tilnefningum og upplýsingum um feril tilnefndra skal skilað til
Rannís, Laugavegi 13, 101 Reykjavík, eða með tölvupósti
á netfangið rannis@rannis.is.
P
R
[p
je
e
rr
]