Morgunblaðið - 17.10.2006, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 17. OKTÓBER 2006 27
hverfisáhrif-
ber að tilkynna
um fyrirhug-
á háhitasvæði
an hvort bor-
formlegs um-
Það er raunar
r búið að
kið á há-
er að bora
að nokkur
nnig velja
stað við veg
og á blettum
askað af
virkjum. Í
þurft að leggja
borplön sem
með sér og
m á umhverf-
s geta hvort
sem er leitt til þess að borun á til-
teknum stað verði hafnað eða hún
leyfð. Þegar rannsóknaborunum er
lokið er komið að því að taka ákvörð-
un um virkjun og þá þarf sá sem
hyggst virkja að ganga í gegnum
langt og flókið kerfi leyfisveitinga
sem m.a. tekur til umhverfismála.
Um þann hluta er ekki fjallað hér.
Rannsóknaleyfi
Lög um rannsóknir og nýtingu á
auðlindum í jörðu frá 1998 gilda um
rannsóknir háhitasvæða. Þar er iðn-
aðarráðherra veitt heimild til að láta
rannsaka háhita hvar sem er í land-
inu, óháð því hver á landið. Hann
getur einnig veitt öðrum þessa heim-
ild og jafnframt veitt þeim aðila for-
gang að leyfi til nýtingar ef til henn-
ar kemur. Það kallast rannsóknaleyfi
með forgangi til nýtingar.
Iðnaðarráðherra veitir rann-
sóknaleyfi. Áður skal hann þó leita
umsagnar Orkustofnunar, umhverf-
isráðuneytis og viðkomandi sveit-
arstjórnar. Leyfið felur ekki í sér
annað en að viðkomandi sé heimilt að
rannsaka eða leita að háhita innan
ákveðins landsvæðis á tilteknum tíma
ásamt því að leyfishafi fái í nokkur
ár forgang til nýtingar ef til hennar
kemur. Leyfið felur ekki í sér neinar
heimildir eða fyrirheit um leyfi til
borunar eða mannvirkjagerðar. Óski
leyfishafi þess fer um það mál eftir
lögum um mat á umhverfisáhrifum
sem bæði getur leitt til samþykkis
eða synjunar á ósk um heimild til
borunar. Aðili sem fær rann-
sóknaleyfi á svæði sem er viðkvæmt
fyrir raski hefur því enga tryggingu
fyrir því að hann fái nokkru sinni að
bora þar eða nýta jarðhitann sem
þar kann að leynast. Það er því eng-
in ástæða til annars en að gefa út
leyfi til háhitarannsókna hvar sem er
í landinu enda tryggir það best upp-
byggingu þekkingar á jarðfræði
landsins og auðlindum þess. Slík
þekking er forsenda ákvörðunar um
nýtingu eða friðun og einnig for-
senda þess að unnt sé að vinna
rammaáætlun um nýtingu orkulind-
anna á traustum grunni.
Síðustu ár hafa orkufyrirtæki
keppst við að sækja um rann-
sóknaleyfi á helstu háhitasvæðum
landsins. Tilgangur þeirra er vænt-
anlega að tryggja sér sem víðast for-
gang að nýtingu orkulindanna til
langs tíma. Sumum umsóknum hefur
verið hafnað en aðrar hafa velkst um
í stjórnkerfinu langtímum saman og
nokkrar hafa hlotið brautargengi.
Með því að veita orkufyrirtækjum
rannsóknaleyfi sem víðast, stuðla
stjórnvöld að því að fleyta fram
þekkingunni á landinu en leyfishafar
bera kostnaðinn. Í framtíðinni munu
þau sums staðar fá að virkja en ann-
ars staðar mun umhverfismálin koma
í veg fyrir boranir og virkjanir. Það
er áhættan sem leyfishafi tekur. Með
því að hafna umsókn um rann-
sóknaleyfi er verið að hafna bættri
þekkingu á náttúru landsins og auka
líkur á því að ákvarðanir um virkj-
anir verði teknar á ómálefnalegum
forsendum og á grundvelli ónógra
rannsókna.
Samkvæmt auðlindalögum er iðn-
aðarráðherra heimilt að auglýsa í
einu lagi eftir umsóknum um rann-
sóknaleyfi á tilteknu landsvæði. Mér
finnst það íhugunarvert hvort ekki
ætti að skipta öllu gosbelti landsins
upp í reiti og auglýsa eftir umsókn-
um um rannsóknarleyfi á þeim öllum
í einu. Með því móti fengjust fljótt
viðamiklar upplýsingar um náttúru
gosbeltisins í heild og auðlindir þess.
Þannig yrði auðveldara að meta á
grundvelli traustra upplýsinga hvað
ætti að heimila að virkja af umhverf-
isástæðum og hvað ekki.
Höfundur er forstjóri
Íslenskra orkurannsókna (ÍSOR).
num dæmigert háhitasvæði. Það kemur fram í við-
fir 230°C heitur háviðnámskjarni hjúpaður lágu við-
r 100-200 °C.
t af viðnámi jarðlaga á 600m dýpi undir sjávarmáli á
á Reykjanesskaga. Hinn rauði víðáttumikli flekkur
ð hiti hafi einhvern tíma náð 230°C en gæti verið
a svæðis er þess ekki að vænta að vinna megi jarðhita
ni til raforkuframleiðslu. Bora þarf nokkrar rann-
um „rauða“ svæðið til að finna hvar og hvort sá hiti
ort jarðlög séu nægjanlega lek. Að þeim borunum af-
var til greina gæti komið að setja niður virkjun.
al í sumum
i sjálfgefið að
a áferð, sem
ri tónlist, hæfi
meistari í
hann er. Það
ónlist. Tíminn
urinn. Steinn
n sé eins og
pp á rönd.
itarstjórinn
elt og að-
ætt á köflum
ðfæri sem
n „hávaða-
sami“ Jón Leifs, sem við þekkjum úr
öðrum verkum, þar sem hann lýsir
orrustum eða náttúruhamförum.
Hér er það sagnamaðurinn Jón
Leifs sem við kynnumst. Edda I er
epískt verk.
Jón Leifs hefur valið saman brot úr
Eddu í heilsteypt líbrettó, og gerir
það af mikilli þekkingu og næmi.
Og hvað er næst? Sænska útgáfu-
félagið BIS ætlar að gefa verkið út á
hljómdiskum og unnið er að vandaðri
hljóðritun. Og Sjónvarpið tók frum-
flutninginn upp.
Og svo verður að byrja á að und-
irbúa flutning á Eddu II og III. Og
frumflytja þau verk sem allra fyrst.
Og þar finnst mér að Listahátíð í
Reykjavík verði að koma til sögunnar.
Það má ekki líða langur tími þar til
okkur gefst tækifæri til að hlýða á allt
verkið á tveimur kvöldum.
Og svo á að fara með verkið allt til
annarra landa.
Edda I, Sköpun heimsins er aðeins
upphafið, eftir er að frumflytja Líf
guðanna og Ragnarök.
Ég er farinn að hlakka til!
Leifs
ur
ar nýtt
ulegt og
hlýðir
ögmálum
rmun.
lögmál.
Höfundur er tónskáld.
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
Frá frumflutningi á tónverki Jóns Leifs, „Edda I“ í Háskólabíói.
HUGTAKIÐ og greiningin
persónuleikaröskun hefur að
mínu mati orðið nokkuð útundan í
umræðunni og viðleitninni til
fræðslu og upplýs-
ingar á sviði geðheil-
brigðismála. Langar
mig að freista þess að
bæta örlítið úr þessu.
Aðeins verður þó
hægt að taka lítið fyr-
ir af svo víðtæku efni.
Undanfarin ár hef ég í
starfi mínu á rétt-
argeðdeildinni á Sogni
og fangelsinu á Litla-
Hrauni, haft mikil
kynni af föngum og
fíklum auk ósakhæfra
sjúklinga og mun
nálgast efnið einkum frá því sjón-
arhorni.
Fangelsismál og fíkniefnavand-
inn í samfélaginu hafa verið mikið
til umræðu að undanförnu og
stundum í sömu umfjöllun enda
skarast þessir málaflokkar. Það
liggur til dæmis beint við að hafa
áhyggjur af vímuefnaneyslunni
innan veggja fangelsanna ekki síð-
ur en utan þeirra, svo og af örlög-
um og afdrifum fanganna sjálfra.
Verða þeir betri eða verri af vist-
inni, hvað tekur við eftir að henni
lýkur, er hugsað nægilega fyrir
því? Hvernig tengjast fram-
angreind vandamál persónuleik-
aröskun og hvað merkir þetta
orð? Á það eitthvert erindi inn í
umræðu um fíkla og fanga? Já,
þangað á það fullt erindi og miklu
víðar í umræðunni um mannleg og
samfélagsleg fyrirbæri. Svo virð-
ist því miður sem þessi greining,
persónuleikaröskun, hafi í huga
manna fremur óskýra og yf-
irborðslega merkingu þar sem
fordómar eru skammt undan.
Þegar persónuleikinn er „rask-
aður“ eða ófullburða hefur sjálfs-
ímynd, sjálfstraust, skapgerð og
sjálfsstjórn á líðan og hegðan ekki
náð þeim stöðugleika sem sam-
rýmist fullum persónuleika-
þroska. Persónuleikaröskun tekur
til hins innra stýrikerfis hugar og
hátternis og varnarhættir eru
mjög ófullkomnir. Þessi atriði eru
þá ekki í samræmi við annan
þroska, svo sem líkamlegt atgervi
eða hugræna þætti eins og greind
og það liggur beint við að slík
þroskaskerðing eða röskun getur
haft alvarlegar afleiðingar, ekki
síst á hinu sálfélagslega sviði. Þar
má í mörgum tilvikum nefna við-
varandi kvíða, einbeitingarerf-
iðleika, úthaldsleysi, öryggisleysi
og mjög truflandi vanmetakennd,
sem stundum er þó eins og ein-
staklingurinn breiði yfir með yf-
irlæti eða jafnvel hroka, og fyrir
þetta líður hæfni hans til eðlilegra
tjáskipta og tilfinningatengsla
sem aftur eykur einsemd, kvíða,
leiða, tómleika, gremju og reiði. Í
dæmigerðri persónuleikaröskun á
sjúklingurinn oftast erfitt upp-
dráttar, árangur á mikilvægustu
sviðum lífsins verður undir vænt-
ingum, getu og raunverulegum
eiginleikum sem ná ekki að njóta
sín að marki. Oft er öðrum kennt
um það sem miður fer en þó ekki
alltaf. Sjúkleikaviðurkenning er
oft ekki fyrir hendi en þó er þetta
misjafnt.
Myndbirting og þróunarferli
persónuleikaraskana geta verið
mjög margvísleg og verða nú til-
greind nokkur afbrigði en miklu
flóknari og fræðilegri flokkanir
eru til.
a) Sumir ná því að vinna úr
innri vanda sínum og vaxa frá
honum fyrir eigin atorku og að-
stoð annarra.
b) Aðrir draga sig inn í skel ein-
angrunar og lítilvirkni og verða
oft mannfælnir og þunglynd-
ishneigðir. Til eru þeir sem spana
sig upp í virkni sem beinist að því
að hugsa sem minnst um sjálfa sig
og fórna sér fyrir aðra.
c) Sumir persónuleikar ein-
kennast af óstöðugleika og snögg-
um sveiflum frá einni afstöðu til
annarrar. Sumir fá af litlu eða
engu ytra tilefni snögg og slæm
spennu- og kvíðaköst – líkt og
ógróin sár hið innra ýfist upp að
nýju.
d) Enn aðrir að-
lagast það illa
kröfum lífsins og
eðlilegum sam-
skiptaháttum að
þeir verða and-
félagslegir í mis-
miklum mæli,
stundum mjög
erfiðir sjálfum sér
en einkum öðrum
þótt innst inni þrái
þeir eðlilegar
samvistir og sam-
leið með öðru
fólki.
e) Þá er kunnara en frá þurfi að
segja að sumir persónuleikarask-
aðir einstaklingar leiðast út í eða
flýja á náðir vímuefna sem þeir
verða oft fljótlega háðir og sem
fara illa með þá. Mikilvægt er að
hafa í huga að í þessum tilvikum
er slík neysla oft fyrst og fremst
tilraun til sjálfsmeðhöndlunar
(self-medication), tilraun til að
bæta eða breyta slæmri eða lítt
bærilegri líðan til að geta upplifað
sjálfan sig og tilveru sína og sam-
skipti við aðra á annan hátt og
geta gert eitthvað sem ekki væri
hægt annars. Allt eftir innri vanda
sækja sjúklingarnir ýmist í örv-
andi, róandi eða deyfandi efni eða
sitt á hvað eða í bland með þekkt-
um afleiðingum, líkamlegri, sál-
félagslegri og andlegri hnignun.
En neyslan hefur forgang fram
yfir annað. Það sem átti að bæta
líðan spillir henni, samt er haldið
áfram og afleiðingarnar fara
versnandi.
Afstaða okkar til persónuleik-
aröskunar sem sjúkleika eða sjúk-
dóms hefur eins og áður segir oft
verið óljós og tvíbent. Stundum er
líkt og sjúklingarnir myndi tilfinn-
ingalegt spennusvið, hlaðið nei-
kvæðum og jákvæðum þáttum
sem geta valdið mjög andstæðri
afstöðu annarra til þeirra og um
leið miklum ágreiningi um þá.
Ekki eykur það heldur vinsældir
sumra sjúklinga af þessum toga
að í mörgu tilliti virðist sem þeir
geti eða eigi að geta haft miklu
meiri stjórn á sér og breytt af
meiri dómgreind og sanngirni en
oft er raunin. Kannski geta þeir
oft gert betur en hafa ber í huga
að innri brotalamir persónuleik-
ans og geðheilsunnar þurfa ekki
að sjást utan frá. Hvernig sem því
er varið er ljóst að sjálfsstjórn og
fyrirhyggja þessara sjúklinga er
miklu minni en þegar um ein-
staklinga án persónuleikarösk-
unar er að ræða.
Og hvernig svo sem háttað er
frelsi viljans þarf samt og verður
að horfast í augu við að persónu-
leikaröskun er sjúkleiki sem skil-
yrðislaust á að reyna að með-
höndla af fremsta megni og skapa
aðstöðu til að það sé hægt, eins og
á við um öll önnur heilbrigð-
isvandamál og sjúkdóma, það er
siðferðileg skylda að svo sé gert í
menningarsamfélagi. Fólk með
þessa greiningu á sama rétt á
meðferð og allir aðrir sjúklingar.
Ljóst er að þessi geðröskun er
erfið í meðferð og gerir að ýmsu
leyti aðrar og stundum meiri kröf-
ur til starfsfólks og meðferð-
araðila en aðrir þeir geð-
sjúkdómar sem viðurkenndir eru.
Sjúklingarnir þarfnast mikillar
festu og skipulags, traustrar um-
gjörðar og þverfaglegrar nálg-
unar og áhugi og innlifunarhæfni,
mannskilningur og þekking eru
nauðsynleg þeim sem slíka með-
ferð stunda. Sjúklingurinn þarf
samþætta meðferð. Nefnd skulu
örfá atriði í símskeytastíl:
Að setja mörk, nauðsynleg og
eðlileg, er eitt hið erfiðasta í þess-
ari meðferð,en sé vel að því staðið
getur það skapað góðan grunn og
forsendur til að veita öryggi og
stuðla að uppbyggilegu meðferð-
arferli: Umhverfismeðferð, við-
talsmeðferð og hópmeðferð. Iðju-
þjálfun, starfsþjálfun og menntun.
Geðlyf samkvæmt klínísku mati,
geta dregið úr kvíða og þar með
aukið áhrif annarra meðferð-
arþátta.
Margt fleira kemur til en hér
skal látið staðar numið í upptaln-
ingunni að sinni. Núverandi með-
ferðartilboð og þjónustuframlag í
fangelsinu á Litla-Hrauni, sem þó
er meira en nokkru sinni fyrr, er
brot af því sem vera þyrfti. Marg-
falda þarf meðferðarvinnu og síð-
ast en ekki síst eftirfylgd.
Kjarni málsins frá heilsufars-
legu og siðferðilegu sjónarmiði er
sá að það sárvantar sérhæft með-
ferðarúrræði fyrir þá gerð fíkla
sem hér um ræðir og ætti það
löngu að vera orðið ljóst. Iðulega
eru þeir svo eirðarlausir og van-
stilltir að ekki tekst að halda þeim
í meðferð við núverandi skilyrði.
Ennfremur miðast flest meðferð-
artilboðin við of stuttan tíma og
veita ófullnægjandi stuðnings-
umgjörð fyrir þessa sjúklinga.
Til að gera langa sögu stutta
þarf að taka af þeim ráðin sem
ráða ekki við sig sjálfir vegna
mjög alvarlegs sjúkleika og draga
það ekki um of. Það verða að vera
til í landinu lokaðar stofnanir eða
deildir þangað sem hægt er að úr-
skurða þá til langtímavistunar í
allt að tvö til þrjú ár, þar sem
áhersla væri lögð á fjölþætta með-
ferð ásamt skólamenntun, þar eð
flestir hafa þeir dottið snemma út
úr skóla vegna fíkniefnaneysl-
unnar. Sumir hafa undramiklar
áhyggjur af öllum þvingunum og
frelsisskerðingum þegar þessi mál
ber á góma. Persónu- og mann-
réttindaumræðan sjóðhitnar oft ef
rætt er um að svipta þá menn
sjálfræði tímabundið sem eru að
eyðileggja líf sitt og annarra með
óstöðvandi neyslu vímuefna og af-
leiðingum hennar. Hvaða merki-
lega frelsi er eiginlega verið að
verja? Er það frelsi sjúklinganna
til að eyðileggja sjálfa sig? Eða er
það kannski frelsið undan því að
takast á við erfið verkefni? Hvað
mannúðlega frelsisskerðingu
varðar gegn svokölluðum vilja við-
komandi er sannleikurinn sá að
mikil hlunnindi verða það að telj-
ast að vera tekinn úr umferð fyrir
þann sem misst hefur stjórn á sér
og er að stefna lífi sínu í rúst,
hættulegur sjálfum sér og öðrum.
Og ekki bara tekinn úr umferð
heldur líka boðin fagleg aðstoð. Ef
ekki sem klár tilskipun þá sem
valkostur gegn einfaldri innilok-
un. Sannleikurinn er sá að flestir
sem hafa verið nauðungarvistaðir
og sviptir sjálfræði eða ferðafrelsi
sínu tímabundið í meðferð-
artilgangi eru einatt þakklátir
þegar þeir eru orðnir færir um að
nýta eiginleika sína á heilbrigðan
hátt sem fullgildir þjóðfélags-
þegnar.
Að þessu sinni er ekki svigrúm
til að ræða hinar mikilvægu
spurningar um orsakaþætti og
þar með forvarnamöguleika. En
að lokum þetta: Það er ekkert
annað en undanbrögð og afneitun
í samfélaginu að láta svona brýnt
mál bara dankast og verða verra
og verra. Siðmenntað samfélag
verður að gera þetta upp við sig.
Hugleiðum það.
Persónuleikageðraskanir
fíkla og fanga
Eftir Magnús Skúlason
Magnús Skúlason
»… aðpersónuleika-
röskun er sjúkleiki
sem skilyrðislaust á
að reyna að með-
höndla …
Höfundur er yfirlæknir rétt-
argeðdeildarinnar á Sogni og
geðþjónustu Heilbrigðisstofn-
unar Suðurlands á Litla-Hrauni.