Morgunblaðið - 17.10.2006, Blaðsíða 28

28 ÞRIÐJUDAGUR 17. OKTÓBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
B
andarískir barnalæknar
sáu ástæðu til þess um
daginn að gefa út
skýrslu í nafni aka-
demíu sinnar. Skila-
boðin í þessari skýrslu voru til for-
eldra og harla einföld: Börn þurfa
að fá að leika sér. Það er nauðsyn-
legt til að heilinn í þeim vaxi eðli-
lega og þau nái fullum þroska, lík-
amlegum, andlegum og
félagslegum. Að ekki sé nú minnst
á hvað þau hafa gaman að því að
leika sér.
Þeirri viðvörun sem ljóslega er
fólgin í skýrslunni er fyrst og
fremst beint til bandarískra for-
eldra, sem læknunum þykja marg-
ir hverjir fullduglegir við að skipu-
leggja líf barnanna út í ystu æsar,
með þeim afleiðingum að börnin
fái orðið lítinn tíma til að leika sér
upp á gamla mátann, að legg og
skel – nú eða Barbí og Ken eða í
löggu og bófa, ef börnin vilja það
heldur.
Það er ekki síst athyglisvert
sem fram kemur í skýrslu
læknanna, að því er segir í frétt
frá AFP í síðustu viku, að það sé
beinlínis hollt fyrir vöxt heilans í
börnum að þau fái að leika sér. En
ég held að það sé ekki nóg með að
leikur sé forsenda þess að heilinn í
börnum þroskist, það má beinlínis
halda því fram að leikur sé for-
senda þess að börn læri að vera
hamingjusöm.
Ekki svo að skilja að læknarnir
telji að foreldrarnir séu vísvitandi
að gera börnunum illt til að full-
nægja eigin löngunum og þrám.
Foreldrarnir einfaldlega sjáist ekki
fyrir í kapphlaupinu – læðist að
vísu að manni sá grunur að oft sé
þetta kapphlaup við foreldra ann-
arra barna – við að tryggja börn-
unum sínum öll hugsanleg tæki-
færi til að skara fram úr og þroska
þá hæfileika sem þau búa yfir.
En þrátt fyrir að þetta sé af-
skaplega vel meint, segja læknarn-
ir, getur þetta haft þveröfug áhrif
og leitt til þess að börnin verði
kvíðin, stressuð og jafnvel þung-
lynd. En þegar börn fái að leika
sér frjáls geti þau „beitt sköp-
unargáfu sinni, þroskað ímynd-
unaraflið og fínhreyfingar, og auk-
ið líkamlegan, vitsmunalegan og
tilfinningalegan styrk sinn“. Með
leik læri börnin „snemma að tak-
ast á við heiminn“.
Sem fyrr segir má ráða af frétt-
um um skýrslu læknanna að henni
sé beint til bandarískra foreldra,
og þá líklega fyrst og fremst til
efnaðra og langskólagenginna for-
eldra. En það er áreiðanlega alveg
sama hvar í heiminum borið er
niður, von allra foreldra til handa
börnunum sínum, hvort sem um er
að ræða efnaða Bandaríkjamenn
eða íslenska meðaljóna, er að þau
séu hamingjusöm. Líklega væru
flestir foreldrar meira að segja
reiðubúnir að fórna eigin hamingju
til að tryggja börnunum sínum
hamingju.
En hvað er hamingja? Ef til vill
þykir einhverjum þetta óviðeigandi
spurning í þessu samhengi, og ekki
annað en ávísun á hártoganir.
Vissulega er þetta heimspekileg
spurning, og jafnvel sú heimspeki-
legasta sem til er. En ég held að
vangaveltur um börn, þroska
þeirra og leik, sé einmitt rétta
samhengið til að spyrja hennar í.
Þá á ég ekki við að maður eigi að
spyrja börn að því hvað hamingja
sé, alls ekki. Þau myndu aldrei
geta svarað því.
Börn eru ekki góðir heimspek-
ingar. Þau eru hreint alls engir
heimspekingar. Heilbrigt barn í
andlegu jafnvægi myndi aldrei
spyrja hvað hamingja sé. Aftur á
móti eru allar líkur á að andlega
heilbrigt barn – jafnvel þótt það sé
ekki líkamlega heilbrigt – geti ver-
ið hamingjusamt. Þannig að þótt
börn spyrji ekki hvað hamingja sé
geta þau líklega betur en aðrar
manneskjur veitt svar við spurn-
ingunni, þó að vísu ekki með orð-
um heldur æði.
Áður en lengra er haldið er rétt
að taka fram að ég er ekki að
halda því fram að „barnslegt sak-
leysi“ jafngildi hamingju. Ham-
ingjan er ekki fólgin í sælukenndu
vitundarleysi um illsku heimsins.
Og hún er ekki heldur fólgin í því
að öðlast sem mesta vitsmuni, eins
og John Stuart Mill virtist halda
fram þegar hann sagði í Nytja-
stefnunni þau frægu orð að það sé
betra að vera óánægður Sókrates
en ánægt svín.
Þeir fræðimenn sem nú velta
hamingjunni fyrir sér virðast flest-
ir hallir undir það viðhorf að ham-
ingjan sé hvorki eitthvað sem mað-
ur hefur (og ætti þar með að geta
öðlast með réttri ástundun) né
fólgin í því að vera laus undan ein-
hverju, heldur sé hún fólgin í upp-
lifun. Þá eiga þeir ekki við að hún
búi í því sem er upplifað (og sé þar
með undir því komin að hið rétta
sé upplifað), heldur upplifuninni
sjálfri. Þetta hefur stundum verið
kallað að „vera í flæði“ – sem fús-
lega skal viðurkennt að er hræði-
leg íslenska, kannski væri nær lagi
að tala um að „ná sér á flug“.
Það er svo sannarlega erfitt að
útskýra á skiljanlegan máta hvað
fræðingarnir eiga við með þessu,
og þá er gott að geta nefnt dæmi.
(Það er alltaf gott í heimspeki-
legum pælingum að geta nefnt
dæmi – og því einfaldara og al-
mennara sem það er, því betra.)
Börn sem ná sér á flug í frjálsum
leik, hvort heldur ein eða í hóp,
eru áreiðanlega tærasta birting-
armynd hreinnar hamingju. Þegar
ímyndunaraflið tekur öll völd, og
vitund barnsins beinlínis rennur
saman við veröld leggsins og skelj-
arinnar (eða Barbíar og Kens,
löggunnar og bófans).
Kannski má orða þetta eitthvað
á þá lund, að þegar barnið er í
upplifuninni, án þess að vera sér
beinlínis meðvitað um að það sé í
henni, þá sé komið það ástand sem
fræðingarnir virðast nú flestir hall-
ast að sem skilgreiningu á ham-
ingju. Leikur er því ekki aðeins
forsenda líkamlegs, andlegs og fé-
lagslegs þroska barnanna, hann er
forsenda þess að þau læri á unga
aldri í hverju hamingjan er fólgin,
og viti því þegar þau komast á full-
orðinsár hvar og hvernig beri að
leita hennar.
Börn
að leik
» Leikur er því ekki aðeins forsenda líkamlegs,andlegs og félagslegs þroska barnanna, hann
er forsenda þess að þau læri á unga aldri í hverju
hamingjan er fólgin, og viti því þegar þau komast á
fullorðinsár hvar og hvernig beri að leita hennar.
Blogg www.kga.blog.is
VIÐHORF
Kristján G. Arngrímsson
kga@mbl.is
BLEIKA slaufan er verkefni sem
Krabbameinsfélag Íslands og Sam-
hjálp kvenna stendur fyrir nú í októ-
bermánuði. Svo hefur verið frá árinu
2000 samkvæmt heimasíðu KÍ. Þar
kemur einnig fram tilurð þessa verk-
efnis og margt fleira.
Átak þetta er að mínu mati með því
betra sem gert er árvisst til að vekja
athygli á brjósta-
krabbameininu. Sýnir
styrk Leitarstöðvar KÍ
sem hefur einbeitt sér
að leit að þessu meini
hjá konum. Margoft
hefur það líka komið
fram hjá forráðamönn-
um KÍ að Leitarstöðin
er með þeim fram-
bærilegustu í heiminum
í dag. Enda má segja að
öll starfsemi KÍ hefur
einhent sér í að reka
stöðina með öllum þeim
tækjabúnaði sem fylgir
slíkum rekstri.
Komið hefur einnig fram í fréttum
að undanförnu að þrjár konur sem all-
ar eru að jafna sig eftir brjósta-
krabbamein ætla að taka þátt í mara-
þonhlaupi, að mig minnir í New York.
Einnig hefur komið fram í fjöl-
miðlum að undanförnu að verið er að
lýsa margar opinberar byggingar með
bleikum ljósum. Minnir það mig svolít-
ið á viss hverfi í útlandinu þar sem viss
útgerð er stunduð og þykir mér þess
vegna vafasöm þessi lýsing, ekki síst á
Alþingishúsinu sem setur svolítið ofan
við þetta bleika ljós. Alls eru þetta um
19 byggingar sem lýstar eru upp á
þennan hátt, þar á meðal kirkjur. Í
einni frétt kom fram að 173 konur
greindust á hverju ári með brjósta-
krabbamein. Bleika boðið var haldið
samkvæmt venju og kom það fram í
fréttum að þekktur rithöfundur er
orðin milljónavirði sem listmálari
vegna málverkauppboðs skemmt-
unarinnar. Ja, ef einhver er á vitlausri
hillu …
Síðan er það upptalið sem hefur
verið í fréttum um Bleiku slaufuna. En
það hefur komið mér á óvart að hvergi
hefur komið fram hve miklar líkur eru
á lækningu af brjóstakrabbameininu í
dag. Hvergi hefur komið
fram hvaða aðstoð, fé-
lagslega konur sem
greinast fái. Má telja
upp nokkur atriði þar
sem mér finnst að KÍ og
Samhjálp kvenna mættu
bæta úr. Þetta þykir
kannski ekki fréttnæmt,
selur kannski ekki þegar
verið er að safna fé. Þá
er betra að halda í
dramatíkina en að halda
fram jákvæðum stað-
reyndum.
Mín skoðun er sú að
vert er að vekja athygli á að með þeirri
góðu læknisþjónustu og góðu umönn-
un hjá læknum og hjúkrunarliði LSH
hefur tekist að auka líkur á fullri lækn-
ingu af brjóstkrabbameini í 80%. 80%
af þeim konum sem fá brjósta-
krabbamein eru útskrifaðar af LSH
og fara á fulla ferð út í lífið á nýjan
leik.
Eitt er aftur á móti þar sem Sam-
hjálp kvenna og eða KÍ ættu að mínu
mati að koma mun sterkar inn í og
hefur bráðvantað en það er að það hef-
ur vantað alla félagslega þjónustu við
þessar konur. Mikið er um að konur
sem greinast verða reiðar, bitrar,
þunglyndar og fullar af kvíða yfir að
greinast með sjúkdóm sem þennan.
Eins og ein góð vinkona mín lýsti því
að þegar hún var útskrifuð af spít-
alanum, átti aðeins að koma með
reglulegum hætti til eftirlits, þá
þyrmdi yfir hana vegna stóra efs. Ef
krabbameinið tæki sig upp aftur og
svo framvegis. Þessa konu sárvantaði
félagslega aðstoð til að styrkja sig og
sína fjölskyldu eftir alla meðferðina
því eins og allir vita sem til þekkja fær
öll fjölskyldan á sig högg þegar ein-
hver greinist innan hennar.
Þess vegna langar mig að spyrja
forráðamenn Samhjálpar kvenna og
KÍ, er meiningin að bæta þar úr og
geta boðið konum upp á fulla fé-
lagslega aðhlynningu eða er ætlunin
að nota peninganna sem safnast nú, í
Leitarstöð KÍ eins og verið hefur með
allt söfnunarfé KÍ?
Einnig væri vert að fá svör við
þeirri stóru spurningu, hvers vegna
hefur í 55 ára sögu KÍ aldrei verið
hugað að þessum þætti meðal kvenna
sem greinast með brjóstakrabba-
mein?
Annars óska ég KÍ og Samhjálp
kvenna velfarnaðar í þessu merka
átaki sem gert er með snyrtivöruinn-
flytjanda hér í bæ. Og hvet ég lands-
menn til að kaupa sér Bleiku slaufuna
svo og fylgjast með átakinu nú í októ-
ber. Því munið eins og sagt var í lands-
söfnun KÍ árið 2001 þá greinist 1 af
hverjum 3 með krabbamein að með-
altali.
Bleika slaufan
Haukur Þorvaldsson fjallar um
málefni krabbameinssjúkra »En það hefur komiðmér á óvart að
hvergi hefur komið fram
hve miklar líkur eru á
lækningu af brjósta-
krabbameininu í dag.
Haukur Þorvaldsson
Höfundur öryrki.
ÉG VAR hér á dögunum við opn-
un sýningar Guðmundar Karls Ás-
björnssonar í Orkuveituhúsinu, en
hann er nú nánast „síðasti móhík-
aninn“ í íslensku listalífi, einn þeirra
sárafáu, sem ekki lítur á listina sem
brandara, heldur málar af alvöru og
einlægni. Þrátt fyrir allt eru fáeinir
eftir enn, sem ekki ganga með
gúmmíreður festan á
ennið, eða fylla sýning-
arsali með ónýtu
spýtnabraki. Þetta
vakti mig til umhugs-
unar um, hvernig kom-
ið er fyrir vestrænu
listalífi.
Það var fyrir nokkr-
um árum, að lista- og
menningarelítuheim-
urinn hélt upp á það,
að 75 ár voru liðin síð-
an Marcel Duchamp
festi upp þvagskál á
myndlistarsýningu í
París á því merka byltingarári 1917.
Hann virðist hafa verið forspár, því
skálina nefndi hann nafninu „Upp-
sprettan“, en þessi þvagskál hefur
æ síðan, og ekki að ástæðulausu,
orðið tákn fyrir það sem gáfu-
mannagengið á Vesturlöndum telur
vera list.
Um svipað leyti réðust James
Joyce o.fl. til atlögu við ritlistina
með takmörkuðum árangri þó, en
samtímis voru svonefndir „nútíma-
tónlistarmenn“ að vinna svívirðileg
skemmdarverk á klassískri tónlist-
arhefð Vesturlanda.
Í tónlistarlífinu leika „nútíma-
tónlistarmenn“ hlutverk minksins í
hænsnabúinu, því sjáist verk þeirra
á tónleikaskrám tæmast salirnir.
Allt sæmilega músíkalskt fólk forð-
ar sér æpandi á harðahlaupum og
heldur fyrir eyrun.
Verk John Cage, „Fjórar mínútur
og þrjátíu og þrjár sekúndur“ er
dæmigert, en þar sest píanóleik-
arinn við flygilinn í kjól og hvítt,
ræskir sig og lyftir höndunum yfir
nótnaborðið. Síðan gerist ekki neitt
í fjórar mínútur og þrjátíu og þrjár
sekúndur. Verkið er í þremur þátt-
um og er, þrátt fyrir allt, það lang
áheyrilegasta sem „nútímatólist-
armenn“ hafa látið frá sér fara síð-
ustu hundrað árin eða svo.
En mér hefur hugkvæmst snjall-
ræði. Ef til vill má breyta „nútíma-
tónlist“ í „nytjalist“:
Sem kunnugt er
gengur Bandaríkja-
mönnum illa að fá Al
Qaida- menn í Guant-
ánamo til að tala, enda
eru þessar fangabúðir
þær einu á Kúbu, þar
sem skipulegar pynt-
ingar, t.d. með raf-
magni, eru ekki stund-
aðar. Jafnframt eru
þetta einu fangabúð-
irnar á Kúbu sem
fangarnir í stóru
fangabúðunum, Kúbu
sjálfri, slást um að
komast inn í og þær einu, sem Am-
nesty hefur hinn minnsta áhuga á.
Ég legg til, að beitt verði nýjum
aðferðum í Guantánamo. Leikin
verði „nútímatónlist“ án afláts og af
algeru miskunnarleysi fyrir fang-
ana. Ég tel fullvíst, að jafnvel hinn
allra harðsvíraðasti Al-Qaida-liði og
sjálfsmorðs-morðingi muni ærast og
verða reiðubúinn til að játa á sig
hvaða illvirki og ódæðisverk sem
vera skal verði honum hlíft við að
sitja undir „tólftónamúsík“ Schön-
bergs eða óperu Hindemiths, „Mat-
his der Maler“.
Það væri líka alveg ástæðulaust
að hlífa föngunum við verkum
Stockhausens, sem enn er á lífi.
Hann lýsti því yfir nýlega, að árás-
irnar 11. september 2001 hefðu ver-
ið „listaverk“, en sú yfirlýsing sýnir
í hnotskurn afstöðu jafnt tónlistar-
sem myndlistarmannaelítu samtím-
ans til sjálfrar listarinnar.
Síðan skálin fræga var sett upp
hefur í raun ekkert gerst. Allar göt-
ur síðan hafa myndlistarmenn,
menntaðir í frægustu listaháskólum
á Vesturlöndum, keppst um að
hengja upp sömu þvagskálina með
ýmsum tilbrigðum og undir ýmsum
nöfnum. Þeir trúa því að „súrreal-
ismi“, sé eitthvað annað en „dada-
ismi“, sem sé svo eitthvað allt, allt,
allt annað en „konseptlist“. Í raun-
inni er þetta allt sami grautur í
sömu skál eða, ef menn vilja, sama
þvag í sömu skál. Sami gamli, út-
vatnaði brandarinn.
En hver verður skoðun framtíð-
arinnar á svokallaðri „list“ samtím-
ans? Hvort mun endast betur, þvag-
skálar-listin, sem gáfumanna-
gengið stendur fyrir, eða sú list,
sem fáeinir stunda enn, sem stund-
uð er af alvöru og af virðingu fyrir
listinni?
Ég spái því að spýtnabrakið
(„stúka Hitlers“) og öll sú hugsun,
sem það er táknrænt fyrir muni
hafna á þeim sorphaugum sögunnar
sem það á heima og hefur alltaf átt
heima.
Ólíkt „konseptlistamönnum“ sam-
tímans var Duchamp nefnilega
frumlegur. Hann var ekki, eins og
þeir, að apa eftir öðrum. Þegar
hann hengdi upp skálina sína frægu
var hann að gera grín að gáfu-
manna- genginu, lista- og menning-
arelítunni sem lætur bjóða sér hvað
sem er. Það merkilega er, að þeir
skildu ekki djókinn. Þeir gerðu það
ekki þá, og þeir gera það ekki enn.
Misskilinn brandari
Vilhjálmur Eyþórsson
fjallar um nútímalist »Ég legg til, að beittverði nýjum aðferð-
um í Guantánamo. Leik-
in verði „nútímatónlist“
án afláts og af algeru
miskunnarleysi fyrir
fangana.
Vilhjálmur Eyþórsson
Höfundur stundar ritstörf.