Morgunblaðið - 07.01.2007, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 7. JANÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Eftir Árna Þórarinsson
ath@mbl.is
Spurt er: Hvað kom fyrirJohn Cleese?Svar: Kaupþing bankikom fyrir John Cleese.
Enn er spurt: Hvort segir það
meira um stöðu Kaupþings eða
Johns Cleese?
Og svarið er: Enn spyrðu vel.
Auglýsingum gamla íslenska
landbúnaðarbankans með einum
höfuðsnillingi og helsta tákngerv-
ingi breskrar gamansemi hefur
undanfarna daga tekist að vekja
næstum jafn mikið umtal og athygli
og áramótaskaupið. Það hljóta að
teljast ómetanleg verðmæti fyrir
bankann. Hvað kostuðu svo þessi
verðmæti? Bankinn vísar spurning-
unni frá sér. Ekki náðist í John
Cleese.
Þarf hann á millifærslum úr
krónum í dollara að halda þangað
sem hann býr í sólinni í Kaliforníu?
Tæplega, en allir þurfa peninga,
bæði menn og bankar. Það er síður
en svo nýlunda að John Cleese taki
að sér að leika eða koma fram í aug-
lýsingum; hann byrjaði í þeim
bransa árið 1972 og hefur til dæmis
auglýst þýskt happdrætti. Sjálfur
hefur hann búið til auglýsingar og
stofnaði á 8. áratugnum eigið fyr-
irtæki, Video Arts, sem græddi heil
ósköp á kynningar- og kennslu-
myndböndum, sem hann kom fram
í. Video Arts færði honum enn meiri
peninga þegar hann seldi fyr-
irtækið. Allar götur síðan hefur
hann tekið að sér að leggja rödd
sína og/eða andlit við allra handa
verkefni, m.a. teiknimyndir. Það er
eins og John Cleese hafi ekki leng-
ur þörf fyrir að skapa ódauðleg
kómísk meistaraverk, kannski
vegna þess að hann veit að hann er
fyrir löngu búinn að því. Monty
Python’s Flying Circus, jafnt sjón-
varpsþættirnir sem bíómyndirnar,
og, ekki síður, sú tæra snilld sem
nefnist Fawlty Towers (Hótel
Tindastóll í Sjónvarpinu) verða tæp-
lega toppuð. Af kvikmyndaverk-
efnum hans síðan telst aðeins gam-
anmyndin A Fish Called Wanda
(1988), þar sem hann lék aðal-
hlutverk og skrifaði handritið, sam-
bærileg við fyrri afrek. Hann sættir
sig mestanpart við frekar léttvæg
aukahlutverk. Cleese virðist nú orð-
ið láta sér nægja að þéna peninga.
Hyldýpið
Kannski ræður hér einhverju að
hann ólst ekki upp við þær alls-
nægtir sem hann síðar öðlaðist.
John Marwood Cleese, sem nú er
67 ára, gæti hafa lent í því að heita
John Marwood Cheese. Faðir hans,
Reginald Francis Cheese, breytti
eftirnafninu í Cleese þegar hann
gekk í herinn árið 1915. Eins og það
væri ekki nóg fyrir soninn að vera
strítt fyrir það hversu langur og
mjór hann var, þótt hann þyrfti
ekki að verjast sem Jón Ostur. Það
var einmitt vegna eineltis og stríðni
sem John Cleese uppgötvaði að
húmor gat afvopnað fólk og slegið á
árásargirni þess. Frá unga aldri var
hann gagntekinn af gríni og safnaði
bröndurum þegar jafnaldrar hans
söfnuðu leikfangabyssum.
Annað sem trúlega hefur haft
áhrif á mótun grínistans Johns
Cleese var móðir hans, Muriel
Cross. „Þegar ég var barn,“ hefur
hann sagt, „og komst í uppnám út
af einhverju var móður minni um
megn að sefa mig, hafa róandi áhrif
á mig með nærveru sinni. Hún fór
alltaf sjálf í kerfi, þannig að ég
þurfti ekki aðeins að glíma við eigin
örvæntingu og ótta heldur einnig
hennar. Smám saman lærði ég að
halda ró minni þegar ég var í upp-
námi til þess að koma henni ekki úr
jafnvægi. Á vissan hátt tókst henni
að láta mig sjá um sig. Ég varð því
foreldri móður minnar um það bil
átján mánaða gamall.“ Móðir hans
lést á 101. afmælisdaginn sinn. „Það
var rétt undir lokin sem hún hætti
að segja mér fyrir verkum.“
Ef við skoðum kjarnann í kóm-
ískum hæfileikum Johns Cleese
blasa þessi áhrif við. Hann er snill-
ingur í að túlka bælda paník og
geggjun undir sléttu og felldu yf-
irborði ensks hversdagsmanns.
Þetta siðfágaða yfirborð er örþunn
skurn yfir hyldýpi örvæntingar,
kynferðisfóbíu, fordóma, stéttas-
tífni, snobbs og öryggisleysis, sem
þá og þegar getur gosið í brjál-
æðislegri reiði og stjórnlausum
hamagangi.
Hótelstjórinn í Fawlty Towers,
Basil Fawlty, er einmitt svona.
Hann er sagður byggður á raun-
verulegum hótelstjóra, Donald
Sinclair, sem rak Gleneagles Hotel í
bænum Torquay á suðurströnd
Englands þegar félagarnir í Monty
Python-hópnum gistu þar. Cleese
þótti hann dónalegasti maður sem
hann hafði nokkurn tíma hitt.
Sinclair henti t.d. skjalatösku eins
félaganna, Erics Idle, út um hót-
eldyrnar „ef vera skyldi að sprengja
væri í henni“, kvartaði yfir ódönn-
uðum amerískum borðsiðum annars
þeirra, Terrys Gilliam, og fleygði
tímaáætlun strætisvagna í höfuðið á
einum gestanna þegar sá spurði um
næstu ferð niður í miðbæ.
Hópvinna
Sumir segja reyndar að Basil
Fawlty hafi einnig verið byggður á
Reginald, föður Johns. Hann var
tryggingasölumaður og lítt efnaður
en lagði sig fram um að veita syni
sínum möguleika á vandaðri mennt-
un í einkaskólum. John Cleese stóð
sig vel sem námsmaður, en húm-
orinn átti hug hans allan. Hann var
því rekinn úr menntaskóla í Bristol
fyrir að mála fótspor á skólalóðina
sem sýndu að stytta af hershöfð-
ingja sem þar stóð hefði stokkið af
stalli sínum og skroppið á klósettið.
Cleese lauk lögfræðiprófi í Cam-
bridge þrátt fyrir að hugur hans
væri mest við grínið. Hann tók þar
þátt í starfi sögufrægs leikhóps, Fo-
otlights, sem víða fór með revíusýn-
ingar. Meðal samstarfsmanna hans
var Graham Chapman, síðar einnig
í Monty Python-hópnum. Einn
áfangastaða þessa ferðaleikhúss há-
skólanemanna var Bandaríkin og
þar kynntist Cleese öðrum vænt-
anlegum Pythonista, Terry Gilliam.
Hann kynntist líka væntanlegri eig-
inkonu sinni, bandarísku leikkon-
unni Connie Booth. Þau gengu í
hjónaband árið 1968 og sjö árum
seinna sömdu þau saman perluna
Fawlty Towers, þar sem Booth fór
með hlutverk herbergisþernunnar
Polly.
Í millitíðinni höfðu þeir Cleese og
Chapman unnið sem handritshöf-
undar að skopádeiluþáttunum The
Frost Report, sem mörkuðu tíma-
mót í bresku sjónvarpi á 7. áratugn-
um og sameinuðu krafta ýmissa
helstu grínista landsins, eins og
Bills Oddie og Tims Brooke-Taylor,
sem síðar gerðu garðinn frægan í
Goodies, Martys Feldman, Ronnies
Barker og Ronnies Corbett, síðar í
The Two Ronnies, og svo Erics
Idle, Terrys Jones og Michaels Pal-
in. Kynni þeirra Cleese og Chap-
man af þremur síðastnefndu sköp-
uðu grundvöllinn að Monty
Python’s Flying Circus. Þættirnir,
sem hófu göngu sína árið 1969, voru
af hálfu BBC hugsaðir fyrir John
Cleese en þróuðust yfir í samvinnu-
verkefni fimmmenninganna bresku
og bandarísks félaga Cleese, Terrys
Gilliam. Hann kom þó aldrei fram í
þeim en lagði til súrrealískar teikni-
myndir sem settu mikinn svip á
heildina. Hún einkenndist af farsa-
kenndum absúrdisma í bland við
kunnuglegar týpur og þjóð-
areinkenni Breta. Reyndar voru
þættirnir óborganlegur hrærigraut-
ur hugmynda og áhrifa þessara
ólíku sexmenninga. Til dæmis gerðu
þeir stólpagrín að Íslendingasög-
unum í skets sem kallaðist Njorl’s
Saga; vörpulegur víkingur komst
aldrei á bak hesti sínum, hvað þá
lengra í sögunni, vegna þess að þul-
urinn gat ekki hætt að rekja ætt-
artölur. Cleese hefur upplýst að
þetta atriði hafi verið runnið undan
rifjum Terrys Jones, sem er mikill
áhugamaður um miðaldir og hefur í
seinni tíð gert vinsæla sjónvarps-
þætti um slík efni og m.a. komið
hingað til lands. Frægustu atriði
Cleese í þáttunum eru eflaust Dead
Parrot, Cheese Shop og The Min-
istry of Silly Walks, en það síðast-
nefnda leiddi til þess að allar götur
síðan hafa aðdáendur hans kvabbað
á honum um að sýna þeim dæmi um
fáránlegt göngulag. John Cleese er
t.d. sérfræðingur í afar hlægilegum
gæsagangi, eins og hann sýndi eft-
irminnilega í Fawlty Towers og
mörgum árum seinna í hlutverki
ekki ósvipaðs hótelstjóra í gam-
anmyndinni The Out-of-Towners
(1999) með Goldie Hawn og Steve
Martin.
Deilur
Um samstarfið innan Monty Pyt-
hon hefur Cleese sagt að sexmenn-
ingarnir hafi jafnan rifist „eins og
hundar og kettir“ um gildi og gæði
einstakra atriða, en aldrei um leik-
hliðina. „Það sem skipti máli var að
efnið virkaði rétt.“
Terry Gilliam hefur sagt að í
hópnum hafi verið viss gjá milli
hinna hávaxnari og „aggressífari“
Cambridgemanna, sem voru Cleese,
Chapman og Idle, og lágvaxnari og
léttlyndari Oxfordmanna, Palins og
Jones. Og af Cambridgemönnunum
hafi Cleese verið bæði hávaxnastur
og „aggressífastur“. Jones er sagð-
ur hafa verið sáttasemjarinn, Idle
hugsað mest um peninga, Chapman
var þungur og óáreiðanlegur, Palin
hlédrægi, góði gæinn, Gilliam ut-
anveltu Ameríkani.
Fjórar syrpur voru gerðar af
Monty Python’s Flying Circus á ár-
unum 1969 til 1974, en Cleese kom
ekki fram í þeirri fjórðu þótt hann
legði henni til smáræðis efni. Hann
var orðinn þreyttur og pirraður,
einkum á samstarfinu við Graham
Chapman, sem átti við ýmsa erf-
iðleika að stríða, ekki síst alkóhól-
isma. Engu að síður hafði hann ým-
is samskipti við sína gömlu félaga
og vann með þeim að bíómyndunum
sem þeir gerðu á 8. og 9. áratugn-
um, Monty Python and the Holy
Grail (1975), Life of Brian (1979) og
The Meaning of Life (1983), sem
hann kveðst þó aldrei hafa verið
ánægður með.
Grín Monty Python-hópsins hefur
haft gríðarleg áhrif á þróun skop-
efnis, ekki aðeins í Bretlandi, heldur
um allan heim. „Við höfðum óljósar
hugmyndir um að brjóta allar regl-
ur um grínefni,“ hefur Terry Jones
sagt, „með raðsketsum svo voru
Á flótta frá óttanum?
Ulf E. Wallin
Fiskurinn Vanda John Cleese ásamt Jamie Lee Curtis í vinsælustu mynd Breta frá upphafi.
Kaupþingsauglýsingin John Cleese vinnur fyrir launum sínum.
Í HNOTSKURN
» John Cleese mun hafa af-þakkað heiðursorðuna CBE
árið 1996.
» Hann var um tíma yfirlýsturstuðningsmaður flokks
Frjálslyndra demókrata í Bret-
landi.
» Er talinn fyrsti maður semsagt hefur orðið „fuck“ við
jarðarför. Það gerði hann í
ávarpi við minningarathöfn fyrir
Graham Chapman.
» Telur grín jafnan virka best„þegar það er illa innrætt“.
» Skilur ekki grænmet-ishyggju: „Ef Guð vildi ekki
að við borðuðum dýr hvers
vegna gerði hann þau þá úr
kjöti?“
Svipmynd | John Cleese, helsti tákngervingur breskrar gamansemi, hefur vakið næstum jafnmikið umtal
og áramótaskaupið. Erlent| Nicolas Sarkozy innanríkisráðherra Frakklands verður frambjóðandi stjórn-
arflokks hægri manna í forsetakosningunum. Íþróttir | Án leiðtogans, Johns Terrys, er vörn Chelsea hvorki fugl né fiskur
VIKUSPEGILL»
Löng er leiðin frá
uppruna breska
grínistans Johns
Cleese til auglýs-
inga Kaupþings
SVIPMYND»