Morgunblaðið - 07.01.2007, Blaðsíða 28

náttúruunnandi
28 SUNNUDAGUR 7. JANÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Ó
mar Ragnarsson er að
árita mynddisk með
Stiklum í anddyri Rík-
isútvarpsins þegar
blaðamann ber að garði.
Hann kveinkar sér: „Ég er með
skaddaðan hálslið; þetta er það
versta sem ég geri.“ Síðan snýst hann
í tvo hringi og kveður blaðamann,
sem hafði búist við viðtali, en segir þó
uppörvandi: „Ég ætla aðeins að
skjótast – ég kem aftur.“
Í nokkrar mínútur skoðar blaða-
maður sölurekka í með ýmsu efni
Ríkisútvarpsins og virðist helming-
urinn vera eftir Ómar. Svo kemur
Ómar inn um aðrar dyr en hann fór
út um og fyrr en varði hefst ferð nið-
ur í kjallara um ranghala útvarps-
hússins. Þar er aðstaða Ómars.
Í bílskúrnum er 34 ára gamall jök-
lajeppi ávallt í viðbragðsstöðu og við
hlið hans stendur minnsti og spar-
neytnasti fjórhjóladrifni bíll landsins,
enda Ómar mikill áhugamaður um að
draga úr mengun vegna útblásturs
og svifryks og hefur hannað enn
smærri bíl í því skyni, sem er þó enn
á teikniborðinu. „Það þarf ekki 2.000
kíló til að flytja 100 kíló af mannakjöti
um göturnar.“
Síðan sest Ómar í sófa í sameig-
inlegu afdrepi í kjallaranum, þar sem
tökumenn hafa einnig aðsetur. Í her-
bergi inn af því bíður hans gríðarlegt
verkefni – ótal spólur með óunnu efni
sem munu rykfalla um ófyrirséðan
tíma. „Margar af þessum spólum eru
óflokkaðar og sumar teknar á stórum
svæðum sem enginn hefur áður
myndað,“ segir hann. „En ég kemst
ekki í þetta af nægum krafti út af
þessu virkjanaæði; ég kallað það æði
sem er á tíföldum hraða á við það sem
venjulegt er. Að undanförnu hef ég
orðið að nýta mér uppsafnaða frídaga
og er núna að ganga á næsta sum-
arfrí.“
– Í hvað fer tíminn hjá þér?
„Ég þarf að koma frá mér heilli
mynd um Hálslón fyrir vorið, sem
nefnist Örkin.
– Þú vinnur að fleiri myndum?
„Ég vinn einnig að Brúarjökli og
innrásunum í Ísland, sem fjallar um
flugvallarstæði rétt norðan við jökul-
inn sem þýskur prófessor merkti árið
1938 og hefði komið Luftwaffe að
góðum notum ef af innrás Þjóðverja
hefði orðið árið 1940. Ég leita víða
fanga og hef farið í tökuferðir til
Frakklands, Þýskalands og Rúss-
lands. Ég geri ekki ráð fyrir að hafa
neitt upp úr Örkinni og ef allt væri
eðlilegt hefði ég einbeitt mér að þess-
ari mynd. En Örkin getur ekki beðið.
Einnig hef ég farið margar ferðir
til að sækja efni í mína stærstu heim-
ildarmynd, sem er um svæðið milli
Mýrdalsjökuls og Vatnajökuls. Nú
hefur nefnd sérfræðinga á ráðstefnu
umhverfisráðherra í Nairobi upplýst
að svæði sem eru aðliggjandi jöklum
á Íslandi og undir þeim séu eitt af sjö
undrum veraldar á okkar dögum.
Yellowstone í Bandaríkjunum kemst
ekki á þann lista. En við ætlum að
umturna þessu svæði hjá okkur, svo
Bandaríkin geti varðveitt mun lakara
svæði. Ísland er vegna samspils íss
og elds eitt af sjö undrum veraldar,
það er nokkuð sem ég hef reynt að
koma þjóðinni í skilning um í átta ár,
en án mikils árangurs ef marka má
það sem framundan er í virkj-
anamálum. Það er eins og menn eflist
í virkjanahamaganginum þegar þeir
vita hverju er fórnað.“
Ómar hallar sér aftur í sófanum og
þungt er yfir þessum annars eðl-
isglaða manni. Í sjónvarpinu er
teiknimynd frá Disney, en hann tek-
ur ekki eftir henni.
„Vinur minn, sem var alki, sagði
við mig: „Það er hræðilegt hvað vín
er orðið dýrt – nú hefur maður ekki
efni á því að kaupa sér skó.“ Þess fíkn
er af sama toga. Það er hræðilegt
hvað okkur liggur á að hrúga upp ál-
verum og rústa náttúrunni. Þetta er
orðið svo dýrt að við verðum að eyði-
leggja náttúruundrin okkar; það sem
er okkur dýrmætast og miklu meira
virði en þessar virkjanir.
Ég nefndi á útifundinum á Aust-
urvelli sem dæmi hluta af botninum á
Hálslóni, þar sem ég uppgötvaði 10
dögum áður en hann fór undir vatn
að við hefðum fengið miklu meiri
tekjur ef við hefðum leyft við-
skiptajöfri að bjóða í þetta svæði. Það
var flugbraut á botninum, sem ég
hélt að væri hjalli, en heimamenn á
Aðalbóli sögðu mér að fyrir 40 árum
hefði þetta verið botninn á ánni. Hún
hefði grafið sig meðfram og búið til
nýtt gljúfur, afhjúpað rauða gólfið,
eldrauða og flata klöpp, og ef hún
hefði fengið frið til þess hefði gljúfrið
fengið nafnið Rauða gljúfur, með eld-
rauðum veggjum.
Ég hef farið víða erlendis en veit
ekki um neinn stað sem þennan sem
hefði getað keppt við hann í afköstum
við landmótun. Það sem gerðist
þarna á nokkrum árum tekur þús-
undir ára erlendis. Á hverjum áratug
sýnir landslagið nýjar myndir. Og þú
ert bara kominn í leikhús! Nú þegar
Jökla er tekin úr Dimmugljúfrum er
þetta eins og að bjóða ferðamönnum
að skoða Íslensku óperuna, en það er
búið að fjarlægja alla óperusöngv-
arana. Og ekki nóg með það heldur
myndhöggvarana og málarana líka,
því fljótið spilar ekki aðeins sína sin-
fóníu heldur mótar einnig lands-
lagið.“
Ómar segir farið með rangt mál
þegar talað er um að ekki hefði áður
verið hægt að komast niður í gljúfrin.
„Ég gekk niður á sínum tíma, Nið-
urgöngugil, og stóð beint á móti þess-
ari óhemju sem þeytti í gegnum
gljúfrin 10 milljónum tonna af sandi á
ári; þarna stóð ég í listsköpunarm-
usteri Kristins Sigmundssonar, Kjar-
vals og Ásmundar Sveinssonar, sem
nú er búið að fjarlægja þá úr. Þá eig-
um við að falla fram og tilbiðja
Landsvirkjun fyrir að opna gljúfrið,
enda búið að tyggja ofan í þúsundir
ferðamanna að gljúfrið hafi verið lok-
að fram að þessu.“
Hann hristir höfuðið.
„Ég hef staðið í vonlausri baráttu.
Það hefur verið sagt allan tímann að
þetta sé aðeins grjót og urð sem fari á
kaf. Í tugum blaðagreina er talað um
eyðisanda sem sökkva. Þegar for-
sætisráðherra sá lónsstæðið, sem er
að meirihluta gróður, var haft eftir
honum í blaði að það færi mikið af ör-
foka landi undir vatn en líka einhver
gróður. Vonandi var ekki rétt eftir
haft því staðreyndin er sú að þarna á
að sökkva 15 km langri bogadreginni
hlíð, Fljótshlíð íslenska hálendisins,
með 3 metra þykkum gróðri, 40 fer-
kílómetrum alls.
En þetta fólk er ekki að ljúga. Það
er búið að telja sjálfu sér trú um
þetta. Eins og alkinn. Hann sér ekki
hvað hann drekkur mikið vín. Við
þurfum að fara í meðferð. Þú mátt
hafa það sem fyrirsögn á þessu! Það
er búið að segja í 40 ár: „Ómar minn,
ef það verður ekki virkjað, þá kemst
enginn á þessu fallegu staði þína, af
því að það er ekki hægt að fá aðgengi
nema virkja fyrst.“ En milljónir
ferðamanna fara á afskekkta ferða-
mannastaði í Bandaríkjunum, sem
þurfti þó ekki að virkja. Það er bara á
Íslandi sem þessu er haldið fram. Ég
reyndi fyrst að rökræða þetta á nót-
um Íslendingsins þegar ég ferðaðist
um þjóðgarða Bandaríkjanna árið
1999, en þegar ég kom heim úr ferð-
inni var ég eins og barinn hundur,
þetta var svo mikið áfall. Ég hafði á
orði við konuna mína að mig langaði
helst til að flytja af landi brott; ég
gæti ekki horft upp á þetta. Svo
ákvað ég að taka slaginn!“
Ómar segir íhugull að maður verði
að huga vel að því hvað maður geri
síðasta spölinn í lífshlaupinu. „Mig
langar til að verja vel þessum tíma
sem eftir er. En það á enn eftir að
skrifa tvo síðustu kaflana í baráttuna
gegn virkjanaæðinu. Ég hef búið til
lista yfir sjö atriði sem íslenskir ráða-
menn töldu sig óhulta fyrir þegar
ráðist var í Kárahnjúkavirkjun.
Í fyrsta lagi töldu þeir sig óhulta
fyrir því að gerð yrði heimildarmynd
um Kárahnjúkavirkjun áður en
ákvörðun um hana yrði tekin. Reynt
var að koma í veg fyrir það, en það
tókst ekki – myndin var gerð.
Í öðru lagi töldu þeir sig óhulta fyr-
ir því að gerð yrði mynd á erlendri
tungu – gerðar voru tvær. Páll Stein-
grímsson gerði hina myndina og tap-
aði áreiðanlega stórfé á því eins og
ég.
Í þriðja lagi var reynt að fá mig of-
an af því að skrifa bók um fram-
kvæmdina, en ég gerði það samt árið
2004, Kárahnjúkar með og á móti.
Í fjórða lagi voru íslenskir ráða-
menn vissir um að elíturithöfundur
léti slíkt vera. En Andri Snær
Magnason sendi frá sér Drauma-
landið á þessu ári. Ég kalla hann
elíturithöfund og raunar Guðmund
Pál Ólafsson líka.
Í fimmta lagi töldu íslenskir ráða-
menn sig óhulta fyrir því að fleiri
mótmæltu Kárahnjúkavirkjun en tíu
hræður sem norpuðu við Alþing-
ishúsið. Það urðu 15 þúsund.
Allt eru þetta áfangar og heimild
um hvernig farið er með landið. Ég
hef reynt að leggja mitt af mörkum
sem eitt af sandkornunum í því
mannhafi sem getur sprottið upp til
andmæla. Nú er bara tvennt eftir.
Annars vegar þarf að vekja athygli á
þessu máli erlendis eins og það er
raunverulega vaxið. Ég var með að-
gerð tilbúna árið 2003 og forsendan
var sú að ég fengi Sky og CNN til
landsins. Ef aðgerðin heppnaðist var
ég sannfærður um að heimspressan
sendi hingað fréttamenn. En hún er
háð ytri skilyrðum og því miður varð
ekki af henni. Ég get þó enn gripið til
hennar og hugsanlega miklu frekar
núna. Raunar veit ég líka um aðra
leið, sem mér datt í hug í sumar. Það
þarf að velja tímann vel vegna þess
að leikurinn verður ekki endurtekinn.
Fyrri aðgerðin þróaðist upp í það
sem síðar varð Jökulsárgangan, en
það var önnur útfærsla. Baráttan er
vandlega ígrunduð. Kaflinn „Sigríðar
frá Brattholti“ sem birtist í áttblöð-
ungnum Íslands þúsund ár var tilbú-
inn árið 2003 og beið síns tíma.
Hitt atriðið sem á eftir að hrinda í
framkvæmd er að kollvarpa þeirri trú
íslenskra ráðamanna að þeir séu
óhultir og fái vald sitt upp úr kjör-
kössunum í tugum þúsunda atkvæða
óháð því hvernig þeir stóðu sig í
virkjanamálum.“
– Ætlarðu að stofna til nýs fram-
boðs?
„Það er vandi á höndum í sam-
bandi við slíkt framboð. Ef það er sett
af stað verður að vera öruggt að þeir
sem kæmust á þing felldu ekki jafn-
margt fólk sem er með hreinan skjöld
í virkjanamálum. Slíku fólki þarf að
fjölga á Alþingi, en það á ekki að berj-
ast innbyrðis. Þessi vinna er óunnin
ennþá, en hún verður unnin. Það þarf
bara að skoða framboðslistana hjá
hinum flokkunum. Vinstri grænir
stóðu vaktina eins og hægt var að
ætlast til af þeim og nokkrir þing-
menn til viðbótar, svo sem Þórunn
Sveinbjarnardóttir. Katrín Fjeldsted
er því miður ekki á þingi fyrir Sjálf-
stæðisflokkinn.“
– Ert þú í þeim hópi sem er með
þessi mál til skoðunar?
„Ég er í nánu sambandi við mjög
marga og hef notað haustið til að tala
við fólk úr öllum flokkum og átta mig
á hvar við fáum samhljóm. Þetta er
ekki bara hreyfing þeirra 15 þúsunda
sem gengu niður Laugaveginn og
virkjanasinnar kalla kaffihúsalið úr
101 Reykjavík. Það er alltaf verið að
gera lítið úr okkur. Ég vil benda þeim
sem tala um kaffihúsalið á að kaffi-
húsalið þess tíma sem þjóðin bjó í
moldarkofum og átti enga vegi var
Jón Sigurðsson og Fjölnismenn. Þeir
voru í Kaupmannahöfn á sama tíma
og landar þeirra bjuggu við kröpp
kjör á Íslandi. Það er gert lítið úr
þeim með þessu tali, en sá áróður
virðist virka á marga að við séum
ómagar á þjóðinni. En hluti af þeim
sem tóku þátt í mótmælagöngunni
kom utan af landi. Þegar ég fór norð-
ur í Skagafjörð á fund baráttumanna
gegn virkjunum sagði ég: „Það er
gaman að hitta kaffihúsalið hér – í
Skagafirði!“ Og aðeins hluti göngu-
fólksins kæmist fyrir í kaffihúsum
Reykjavíkur.
Ómar segir virkjanasinna leita í
smiðju Orwells. „Það eru notuð orð
sem smám saman verða jákvæð.
Orkufrekur er glæsilegt orð en þýðir
í raun efsta stig orkubruðls. Það fer
tíu sinnum meiri orka í ál en þarf til
að bræða sama magn af stáli. En það
er búið að gera það orð jákvætt og
kaffihúsaliðið neikvætt sem ómaga á
þjóðinni.“
– En þú telur ekki raunhæft að
hætta við Kárahnjúkavirkjun núna?
„Jú, ég vil færa til bókar að það var
og verður enn um hríð möguleiki á að
snúa við. Í Bandaríkjunum er til fé-
lagsskapur sem nefnist „Drain it“ og
berst fyrir að hleypa úr Powell-
lóninu, sem aur hefur sest í í 40 ár. Sá
hópur telur það fyllilega raunhæft
markmið. Ég setti fram þau rök að
það myndi kosta þjóðina sem nemur
einum sígarettupakka á fjölskyldu á
dag í nokkur ár að kaupa þetta mann-
virki, setja það á heimsminjaskrá
UNESCO og selja fólki erlendis nöfn
sín á virkjunina og þannig gætum við
virkjað ókeypis 600 megavött með að-
eins tólf djúpborunarholum, ef tækn-
in þróast eins og spáð hefur verið. En
ég vil setja í forgang að stöðva fram-
kvæmdir á meðan þjóðin nær áttum.
Meginkrafan er sú að það verði engin
stækkun í Hafnarfirði eða Helguvík
og ekkert verði ákveðið á Húsavík.
Stopp. Ekkert fyrr en við sjáum
hvort hægt er að virkja með fimmfalt
minni umhverfisspjöllum en nú.“
– Að lokum, ætlarðu á þing?
„Á þessu stigi er verið að finna út
hvar hver maður nýtist best í þeirri
baráttu sem framundan er og lengra
er það starf ekki komið.“
Morgunblaðið/RAX
Ómar Ragnarsson við Þrepafoss á Kringilsárrana sem fer á kaf í Hálslón.
Við þurfum
að fara í
meðferð
Árið 2006 var árið sem Ómar Ragnarsson sagði
virkjanasinnum stríð á hendur. Hann hefur háð
baráttu sína í lofti, á landi og á lóni og teflir fram lista
yfir sjö baráttumál sem hann segir ýmist hafa
náðst fram eða eiga eftir að nást fram – í óþökk ís-
lenskra valdhafa. Pétur Blöndal talaði við mann árs-
ins samkvæmt hlustendum Rásar 2 um heimild-
armyndir, kaffihúsalið og þingið.
»Nú þegar Jökla er tekin úr Dimmugljúfrum er
þetta eins og að bjóða ferðamönnum að skoða
Íslensku óperuna, en það er búið að fjarlægja alla
óperusöngvarana. Og ekki nóg með það heldur
myndhöggvarana líka, því fljótið spilar ekki aðeins
sína sinfóníu heldur mótar einnig landslagið.