Morgunblaðið - 07.01.2007, Blaðsíða 27

Sárasótt Höf-
uðkúpa konu sem
var illa farin eftir
sárasótt en jarðsett
hafði verið í klaust-
urgarðinum á Skriðu-
klaustri.
an!
víslegar gjafir og varð fljótt auðugt. Á
Skriðuklaustri voru að jafnaði um 6
kórbræður og príor og það var eina
klaustrið í Austfirðingafjórðungi.
Þess má geta að ábóti var í þeim
klaustrum þar sem munkar voru 12
eða fleiri,“ segir Steinunn Kristjáns-
dóttir fornleifafræðingur sem stjórn-
að hefur uppgreftrinum á Skriðu-
klaustri.
„Sumarið 2000 var lagt í forkönnun
á Skriðuklaustri til þess að reyna að
staðsetja rústir klaustursins sem
sagnir voru um að hefðu verið á
Kirkjutúni, nokkuð langt frá bænum
Skriðuklaustri sem Gunnar Gunn-
arsson reisti sitt þekkta stórhýsi á
hartnær 400 árum síðar. Rústir
klaustursins fundust á Kirkjutúninu
og hefur uppgröftur þeirra staðið yfir
frá 2002,“ segir Steinunn.
Fyrir hennar tilverknað og aðstoð-
arfólks hennar, Íslendinga, Breta og
Ítala, hefur tekist að komast að
mörgu sem gerðist þau nærfellt 60 ár
sem Skriðuklaustur starfaði.
Þrátt fyrir nokkuð ítarlegar upp-
lýsingar um veraldlegar eignir
klaustursins er lítið vitað um innri
starfsemi þess eða byggingar. Allar
minjar eru horfnar af yfirborði jarðar
nema rúst kirkju sem getið er í úttekt
1677 og sögð reist á grunni klaust-
urkirkjunnar.
Þegar hafa margar grafir fundist
og í þeim beinagrindur fólks sem
óvenju margt mætti skapara sínum
með krosslagða fótleggi og einstaka
með dýra bók á brjóstinu undir
krosslögðum örmum.
„Ekkert er vitað um hver hún var,
konan sem grafin var í kórnum, að-
eins að hún var ung, efnuð og hafði al-
ið barn. Hún er önnur íslensk kona
sem vitað er með vissu að hafi hlotið
svo göfugt leg – og hún hafði á brjósti
sér dýrmæta bók. Sú bók og tvær
aðrar sem fundust hafa nú verið
rannsakaðar og reynst skreyttar bý-
sönsku munstri, þær hafa vafalaust
komið frá Mið-Evrópu og verið mjög
dýrar, kannski hafa þær komið alla
leið frá Vatíkaninu, en þar eru til
bækur af þessari tegund,“ segir
Steinunn.
Sárasóttin fyrr á
ferð en talið var
Þá er það fréttnæmt að sárasótt
(syphilis) greindist í fyrsta skipti í
beinagrind frá miðöldum í uppgreftr-
inum á Skriðuklaustri sem sýnir að
sjúkdómurinn hefur herjað hér á
landi á svipuðum tíma og annars stað-
ar í Evrópu. Einnig fundust merki
um sull, berkla og brjósklos. Athygl-
isvert er og að ein beinagrindin bar
skýr merki þess að manneskjan hefði
legið oft og lengi á bæn, um það vitn-
uðu slitbreytingar á hnjám og tám.
Þá fundust bein smáhunda, kjöltu-
rakka, sem heldra fólk notaði til að
halda á sér hita, bein smáhunda hafa
líka fundist að Gásum og Hólum.
Þetta voru innfluttir hundar. Bein
húsdýra fundust einnig og má af þeim
marka að einungis matarmestu bit-
arnir af skepnum voru á borðum í
klaustrinu. Fjölbreytni var mikil í
mataræði Skriðuklaustursbúa, auk
húsdýrabeina fundust bein fugla,
sela, skeldýra. Keramikrannsókn
sýnir að mikið var þarna um stór ker-
öld fyrir matvæli.
Göngudeildin á Skriðuklaustri
Á Skriðuklaustri fundust rústir
klausturhúsaþyrpingar, kirkju og
klausturgarðs, langtum stærri og
meiri að umfangi og veglegri að smíð-
um en áður var talið. Skriðuklaustur
líkist t.d. Utsteinklaustri við Staf-
angur og Ömklaustri á Jótlandi.
Hlutverk Skriðuklausturs hefur
greinilega verið fjölþættara en ætlað
var, þar voru t.d. greinilega ræktaðar
lækningajurtir. Einnig fundust hand-
verkfæri til lækninga. Sá fjöldi sjúkra
einstaklinga sem hlotið hafa leg í
Skriðuklausturskirkjugarði bendir til
þess að þar hafi verið starfræktur
spítali eins og gerðist víða í klaustr-
um erlendis, en líknarboðskapur kaþ-
ólskrar kristni er vel þekktur. Frá
upphafi klausturlifnaðar á Vest-
urlöndum hafa spítalar víðast hvar
verið reknir í tengslum við kaþólsku
klaustrin, einkum þó af reglu Ágúst-
ínusar og Benedikts, þetta á jafnt við
um munka- og nunnuklaustur. Sumar
sýktu beinagrindanna í Skriðuklaust-
urskirkjugarði eru frá klausturtíma
en ekki allar.
Ekki virðast sjúklingar hafa verið
lagðir inn heldur miklu frekar hefur
þarna verið það sem nú er kallað
„göngudeild“.
Grafir barna og ungmenna
Skriðuklaustri svipar raunar mjög
til grunnforma annarra klaust-
urbygginga í Evrópu og bendir það
til þess að Ísland hafi tilheyrt þeirri
heild sem kaþólska kirkjan myndaði
á miðöldum.
Lengi vel var haldið að sárasótt
hefði ekki borist til Íslands fyrr en
seint á 16. öld. En á Skriðuklaustri
hafa fundist fimm beinagrindur sem
bera greinileg merki sárasóttar á háu
stigi. Í klausturgarðinum, í veggjum
klausturkirkjunnar og því rými sem
liggur næst kirkjunni má greina sam-
anlagt 62 grafir. Notkunartími garðs-
ins hefur verið lengri en sem nam
klausturtímanum, þetta hefur verið
staðfest með gjóskulaga- og kolefn-
isaldursgreiningum. Engin gröf hef-
ur þó fundist eldri en frá fyrri hluta
15. aldar og engin yngri en frá 18. öld,
enda var kirkjan afhelguð þá.
Um helmingur grafa sem fundist
hafa geymir beinagrindur barna tíu
ára og yngri, fóstra, nýbura eða
ungra barna. Næstflestar eru grafir
ungmenna, um og innan við tvítugt.
Elstu einstaklingarnir, allt konur,
hlutu leg í byggingunni næst kirkj-
unni. Tvær karlmannsgrafir fundust í
kirkjunni og tvær í klausturgarð-
inum. Þessi aldurs- og kynskipting er
aðeins þekkt frá fyrstu öldum kristni
á Norðurlöndum en ekki í hefð-
bundnum sóknarkirkjugörðum frá
síðmiðöldum, þar sem skipting eftir
fjölskyldum var allsráðandi. Kannski
vegna þess að í klausturkirkjugarði
keypti fólk sér leg.
Uppgröfturinn í Skriðuklaustri er
samstarfsverkefni Þjóðminjasafns,
Gunnarsstofnunar og Minjasafns
Austurlands. Meðal annarra hafa
meinafræðingur, for-
verðir og vistfræð-
ingar komið að upp-
greftrinum.
Líklegt verður að teljast að klaust-
urgarðurinn hafi iðað af lífi á starfs-
tíma klaustursins þótt þar hafi jafn-
framt verið kirkjugarður.
Í tengslum við uppgröftinn á
Skriðuklaustri hafa líkkistugerðir
verið rannsakaðar og bornar saman
við rannsóknir á líkkistum úr Skál-
holtskirkjugarði. Á mörgum kistum
sem komu upp úr Skáholts-
kirkjugarði voru járnhankar, 4 eða 6
talsins, en kistur Skriðuklausturs
virðast nær allar hankalausar. Ekki
er vitað hvernig stendur á því. Nið-
urstaðan er að nær allar fundnar kist-
ur í Skriðuklausturskirkjugarði til-
heyra hinu „gamla stokklagi“; engar
kistur af svonefndri „nýju gerð“
fundust. En kisturnar eru eigi að síð-
ur ólíkar að lögun. Meirihluti þeirra
skartar trapisulaga gafli. „Ljós-
beralag“ er því algengasta lagið á
kistum í þessum garði þótt annað lag
hafi verið komið í móð t.d. í Skálholti
áður en kirkjan á Skriðuklaustri lagð-
ist af. En allt þarfnast þetta frekari
rannsókna.
Maríulíkneskið í
fjárhúsveggnum
Skriðuklaustur var sem fyrr
greindi helgað Maríu mey. Þess má
geta að í veggjum fjárhúss í nágrenn-
inu fannst á 19. öld Maríulíkneski
sem talið er að hafi verið í klaustrinu
og er nú varðveitt í Þjóðminjasafninu.
Algengt var að fólk kom helgum grip-
um undan á siðbreytingartímanum,
líklega hefur líkneskið verði falið
þarna til að varðveita það frá eyði-
leggingu.
Við uppgröftinn á Skriðuklaustri
fannst líkneski af einum hinna fjög-
urra guðspjallamanna, manneskju
sem heldur á bók og er íklædd síðum
kufli, stendur á stalli sem skreyttur
er kórónum og vínberjaklösum. Leir-
tegundin bendir til að líkneskjan hafi
verið framleidd í Þýskalandi á tíma-
bilinu 1400 til 1500, hún fannst í kór
kirkjunnar en ýmsir sérfræðingar
hafa ekki getað greint til fulls aldur
hennar. Einnig fannst í klausturrúst-
unum peningur, svokallaður „abbey
token“ sem var notaður til að sýna
skuldastöðu og gera grein fyrir
reikningsskilum, svo sem tíund, með-
al manna. Á annarri hlið hans eru
franskar sverðliljur, sem eru tákn
frönsku konungsættarinnar, á hinni
hlið hans er Möltukross, tákn must-
erisriddaranna. Þarna er kannski
komin áþreifanleg tenging við mið-
aldamenningu Evrópu, ekki síst
þeirrar frönsku. Sá sem kom Skriðu-
klaustri á fót, Stefán Jónsson biskup í
Skálholti, var menntaður í Frakk-
landi.
Nú er lokið forvörslu á öllum grip-
um frá uppgreftri á Skriðuklaustri og
að undanförnu hefur verið unnið að
greiningum lækningaáhalda sem
fundust við uppgröftinn, m.a. hafa
fundist skurð- og blóðtökuhnífar.
Vegna einstakra aðstæðna á Skriðu-
klaustri má ætla að rannsóknin á
rústum þess geti gegnt miklu hlut-
verki við samanburðarrannsóknir á
öðrum klaustrum hérlendis og er-
lendis, jafnframt því að varpa skýr-
ara ljósi á klausturhald á þessum
tíma á Íslandi. Um helmingur rúst-
anna hefur nú verið grafinn upp og
haldið verður áfram uppgreftri og
rannsóknum eftir því sem fjármagn
leyfir. Mörg lykilsvæði er enn óupp-
grafin og því á margt eftir að koma í
ljós.“
Skriðuklaustursrannsóknir.
var endurgert að lokum uppgreftri sl. sumar.
Konan Þetta eru bein konunnar
sem grafin var í kór klausturkirkj-
unnar sem er mjög fágætt.
Graham Langford
Bókarkápan Þetta er ein bókanna þriggja sem fannst við
uppgröftinn. Sjá má bystantíska munstrið og bókarspenslið.
gudrung@mbl.is
» Skriðuklaustur var
stofnað 1493, síðast
klaustra á Íslandi og hið
eina sem helgað var
Maríu mey, en átrún-
aður á hana var mjög í
tísku um þetta leyti.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. JANÚAR 2007 27
Tækniþróunarsjóður
Rannís
Rannsóknamiðstöð Íslands,
Laugavegi 13, 101 Reykjavík,
www.rannis.is
Umsóknarfrestur er til 15. febrúar
Tækniþróunarsjóður heyrir undir iðnaðarráðherra og starfar samkvæmt lögum nr.
4/2003 um opinberan stuðning við tækniþróun og nýsköpun í þágu atvinnulífsins.
Tækniþróunarsjóður fjármagnar nýsköpunarverkefni í samræmi við meginstefnu
Vísinda- og tækniráðs.
Umsækjendur geta verið fyrirtæki, einstaklingar, rannsóknastofnanir og háskólar.
Sjóðurinn veitir framlög til nýsköpunarverkefna sem eru til þess fallin að auka
samkeppnishæfni íslensks atvinnulífs.
Forsenda fyrir aðkomu sjóðsins er að fyrir liggi vel mótuð hugmynd um hagnýtt gildi og
líklegan ávinning sem þróun viðkomandi verkefnis getur leitt til.
Framlag til framúrskarandi verkefna getur numið allt að 30 milljónum króna
samanlagt á þrem árum.
Umsóknarfrestur er til 15. febrúar næstkomandi.
Eyðublöð og nánari upplýsingar um Tækniþróunarsjóð
eru á heimasíðu Rannís, www.rannis.is