Morgunblaðið - 22.04.2007, Síða 14

14 SUNNUDAGUR 22. APRÍL 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Mallorca
25. maí og 1. júní
frá kr. 49.990
Skógarhlíð 18 • sími 595 1000 • www.heimsferdir.is
Munið Mastercard
ferðaávísunina
Bjóðum nú síðustu sætin til Mallorca í lok maí og byrjun júní
á frábæru tilboði. Bjóðum einstök kjör á gistingu á hinu
vinsæla Las Gaviotas íbúðahóteli í Alcudia. Frábærar íbúðir
sem bjóða góða staðsetningu og frábæran aðbúnað í
sumarfríinu. Njóttu lífsins á þessum vinsæla áfangastað á
Las Gaviotas íbúðahótelinu.
Verð kr.59.990
Netverð á mann , m.v. 2 fullorðna saman í
íbúð m/1 svefnherbergi í viku á Las Gaviotas.
Aukavika kr. 14.000.
Verð kr.49.990
Netverð á mann, m.v. 2 fullorðna og 2 börn
saman í íbúð m/1 svefnherbergi í viku á Las
Gaviotas. Aukavika kr. 14.000.
Frábær gisting - aðeins 11 íbúðir
Sértilboð - Las Gaviotas
LÝÐRÆÐI 21. ALDAR
V
ið teljum okkur lifa í lýð-
ræðislegu samfélagi og
hugtakið lýðræði hefur yfir
sér jákvætt gildismat. Það
er þó mjög flókið og margslungið
hugtak og lýðræði hefur mörg birt-
ingarform. Ég held að það sé langt
frá því að við séum komin að endi-
mörkum þróunar lýðræðisins. Í
sjálfu sér er það ekki mjög rótgróið
fyrirbæri, til dæmis í Evrópu. Þar
nægir að benda á ríki Austur-
Evrópu. Og þegar litið er vestur
um haf, til Bandaríkjanna, þá má
líka deila um hversu virkt lýðræðið
hefur verið þar. Lengi vel höfðu
aðeins hvítir íbúar Bandaríkjanna
kosningarétt. Er hægt að tala um
að þá hafi verið lýðræði? Konur
fengu kosningarétt síðar en karlar
og kosningaaldurinn hefur smám
saman færst neðar, svo lýðræði í
þeirri mynd sem við þekkjum það
er tiltölulega nýtt af nálinni,“ segir
Úlfar Hauksson stjórnmálafræð-
ingur og aðjúnkt við Háskóla Ís-
lands.
Úlfar segir að ef menn velti fyrir
sér að koma á beinu lýðræði, í stað
þess fulltrúalýðræðis sem nú er
ríkjandi í okkar heimshluta, þurfi
fyrst að ræða hvernig eigi að
hrinda því í framkvæmd. „Beint
lýðræði er gott og blessað í orði.
En lýðræði hverra? Framkvæmdin
gæti orðið ákaflega flókin. Eiga
niðurstöður kosninga ávallt að vera
bindandi? Þarf ekki að skilgreina
vel og vandlega hvaða markmiðum
á að ná fram? Svo eru ýmsar hug-
myndir uppi um svokallað nánd-
arlýðræði. Er það hugmyndin, að
fólk hafi sem mest að segja um
allra nánasta umhverfi sitt, eða er-
um við að tala um grundvallarupp-
byggingu stjórnkerfisins?“
Úlfar segir að hér á landi hafi
ekki verið mikil umræða um merk-
ingu og inntak lýðræðis. „Þessi
skortur á umræðu endurspeglast til
dæmis í því karpi sem varð um
málskotsrétt forseta. Ég sé fyrir
mér að beint lýðræði muni þróast í
skýrt afmörkuðum málum, sem eru
tiltölulega einföld. Vissulega er
hárrétt að almenningur, t.d. hér á
Íslandi, hefur góðan aðgang að
upplýsingum en á móti má spyrja
hvort almenningur hafi áhuga á að
láta til sín taka í mörgum málum
með beinu lýðræði.“
Úlfar segir suma fræðimenn
halda því fram, að þjálfa þurfi al-
menning í þátttöku og skoð-
anaskiptum um þjóðfélagsmál. „Við
höfum hins vegar dæmi frá Sviss,
því ríki þar sem beint lýðræði hef-
ur verið sem mest, en þar hefur
þátttaka almennings í kosningum
minnkað verulega. Það rennir ekki
stoðum undir þá kenningu að fólk
taki virkari þátt í þjóðfélagsmálum
ef það venst á það um langa hríð.
Ég held að ákveðið ofmat ríki á
vilja almennings til að vera virkur í
stefnumótun frá degi til dags.“
Grunvallarmál eða útfærslur?
The Economist vísaði til þess að
viðfangsefni stjórnmálanna hefðu
breyst, ekki væri lengur tekist á
um grundvallarstefnur, heldur út-
færslur á ýmsum þjóðfélagsmálum.
„Ég held að einmitt þessi rök virki
gegn beinu lýðræði,“ segir Úlfar.
„Ef ekki eru djúpstæð ágreinings-
mál, heldur fremur tæknilegar út-
færslur, er þá ekki einmitt betra að
sérfræðingar leysi þau mál, í stað
þess að almenningur setji sig inn í
þau öll og taki um þau ákvörðun?
Það krefst bæði tíma og ákveð-
innar þekkingar að setja sig inn í
einstök, tæknileg atriði, sem eru í
sjálfu sér flókin. Ef kjósa ætti um
slík atriði, þá er hætta á að þau
verði einfölduð í umræðunni. Við
hljótum alltaf að velta því fyrir
okkur hvert markmið atkvæða-
greiðslunnar er. Þegar tekist er á
um einstök úrlausnarefni, en ekki
grundvallarstefnu, þá hljóta menn
að hafa það markmið að finna
bestu, hagkvæmustu og sanngjörn-
ustu leiðina. Ég er ekki viss um að
almennar kosningar myndu ná því
markmiði. Slíkar kosningar myndu
bjóða upp á að sá háværi minni-
hluti, sem ætti mestu og þrengstu
hagsmuna að gæta, myndi beita sér
af öllu afli til að sjónarmið hans
yrðu ofan á, þótt þau væru ef til vill
ekki best fyrir almannahag.“
Beint lýðræði myndi veikja
stjórnmálaflokkanna, því völdin
færðust frá þeim. „Núna móta
flokkarnir stefnu, sem borin er á
borð fyrir kjósendur á fjögurra ára
fresti. Beint lýðræði myndi koll-
varpa því fyrirkomulagi. Engin leið
er fullkomin og beint lýðræði getur
átt rétt á sér, rétt eins og fulltrúa-
lýðræði. Ég vil ekki útiloka þá að-
ferð, en hún getur verið mjög erfið
í framkvæmd. Hagsmunahópar
myndu matreiða flókin mál eftir
því sem þeim hentaði best. Almenn-
ingi stendur e.t.v. á sama um hvort
ein tæknileg útfærslan yrði fyrir
valinu fremur en önnur, en samt
getur niðurstaðan orðið sú að hún
gangi í raun þvert á vilja þorra
manna. Lágvær meirihluti, sem á
ekki beinna, skýrra hagsmuna að
gæta, lætur mál ef til vill ekki til
sín taka og beitir sér ekki í kosn-
ingum, þar sem þröngir hagsmunir
gætu náð undirtökunum.“
Úlfar segir ákveðna þvingun
byggða inn í lýðræðið. „Minnihlut-
inn verður að sætta sig við nið-
urstöður kosninga, jafnvel þótt
mjótt sé á mununum. Í kosning-
unum í Hafnarfirði á dögunum, þar
sem tekist var á um hvort álverið
ætti að stækka, náði mjög naumur
meirihluti að koma í veg fyrir
stækkun. Þar höfðu engin skilyrði
verið sett, um hvort kosningin
skyldi vera bindandi, hversu mikil
þátttaka yrði að vera, eða að auk-
inn meirihluta þyrfti til. Þar fór
kosningin að vísu á skjön við kenn-
inguna um að þröngir hagsmunir
geti náð undirtökum, því Alcan
beitti sér mjög fyrir stækkun en
hafði ekki erindi sem erfiði. En á
móti má segja að munurinn hefði
e.t.v. orðið enn meiri ef Alcan hefði
ekki beitt sér á þennan hátt og enn
aðrir vilja halda því fram að kjós-
endur hafi snúist öndvert við til-
raunum Alcan til að hafa áhrif á
niðurstöðuna.“
Úlfar heldur að nándarlýðræði
muni þróast, fremur en að beint
lýðræði á landsvísu verði ofan á.
„En þá verða menn að setja sér
ákveðin markmið. Ef á að ná fram
almannavilja, þá verður að setja
skilyrði um þátttöku, það gengur
ekki að 10% kosningabærra manna
taki þátt og rúm 5% ráði úrslitum.
Slík úrslit gætu endurspeglað vilja
færri einstaklinga en næðist með
fulltrúalýðræði. En þetta eru allt
áleitnar spurningar. Þrátt fyrir að
menn tali fjálglega um að beint lýð-
ræði sé hin sanna mynd lýðræðis,
þá getur það brugðið sér í allra
kvikinda líki og menn verða að
hafa varann á sér. En í skýrt af-
mörkuðum málum, sem ekki eru
mjög tæknilega flókin, getur það
átt rétt á sér. Þegar kemur að
mjög flóknum málum get ég
ímyndað mér að almenningur vilji
fremur lesa góða bók eða horfa á
bíómynd en stauta í gegnum tor-
skilin skjöl um tæknilegar út-
færslur. Ef grundvallarstefnan er á
hreinu, þá vill almenningur fremur
fást við eitthvað annað og láta sér-
fræðinga á viðkomandi sviði sjá um
útfærsluna. Fólk vill áreiðanlega
kjósa um grundvallarmál, á borð
við hvort ráðast eigi í miklar virkj-
anir. Hins vegar á ég bágt með að
sjá fyrir mér beinar kosningar um
útfærslur á uppistöðulóni, svo
dæmi sé tekið.“
Lýðræði, þjóðríki, fullveldi
Úlfar segir að í huga fólks sé lýð-
ræði gjarnan nátengt þjóðríkinu og
fullveldi þess. „Á tímum hnattvæð-
ingar og vaxandi styrks al-
þjóðlegra og yfirþjóðlegra samtaka
þurfum við að ræða um lýðræði í
víðara samhengi. Ég sé fyrir mér
að sveitarstjórnarstigið styrkist,
þjóðríkið verði áfram í sinni gömlu
mynd, en svo þarf að ræða hvernig
á að útfæra lýðræðið út fyrir mörk
þjóðríkisins.“
Þingræði er nátengt lýðræðinu í
huga almennings, þ.e. að fram-
kvæmdavaldið starfi í skjóli og með
samþykki kjörinna fulltrúa þjóð-
arinnar. „Menn reyna gjarnan að
færa þingræðishugmyndina yfir á
alþjóðlegar eða yfirþjóðlegar stofn-
anir. Sumir fræðimenn telja þetta
mjög óraunhæfa kröfu og segja
eðlilegra að líta til þess að stofn-
anir séu lögmætar, þ.e. starfi innan
ramma laga, en ekki að þessi þing-
ræðislega tenging sé til staðar.
Beint lýðræði getur gengið upp
innan sveitarfélaga eða smærri ein-
inga en fulltrúalýðræðið hefur fest
sig í sessi þegar kemur að stjórn
þjóðríkja. Og ég held að fáir reyni
að halda því fram að beint lýðræði
sé fýsilegur kostur við stjórn á
ríkjasamböndum á borð við Evr-
ópusambandið. Það myndi ekkert
endilega fela í sér lýðræðislega nið-
urstöðu. Og hvernig í ósköpunum
ætti að framkvæma það á svo um-
fangsmiklu sviði?“
Þær raddir heyrast oft að þátt-
taka í kosningum til Evrópuþings-
ins sé léleg í ríkjum ESB og sú rök-
semd m.a. færð fram, að
almenningi í þessum ríkjum þyki
þingið sér fjarlægt. „Það má raun-
ar deila um hversu léleg kosn-
ingaþátttakan er. Hún hefur gjarn-
an verið um 40%, sem þykir nú
ágætis þátttaka í forsetakosningum
í Bandaríkjunum. Ég held hins veg-
ar að skýringin á þessu sé sú, að
Evrópuþingið fæst ekki við alvöru-
mál, heldur einhverjar tæknilegar
útfærslur sem höfða lítt til almenn-
ings og er ekki stefnumótandi
nema að mjög takmörkuðu leyti.
Fólki finnst því ekki skipta sköpum
hvernig kosningar til Evrópuþings
fara.“
Með styrkara sveitarstjórnarstigi
er líklegt að beinar atkvæða-
greiðslur um ákveðin mál verði al-
gengari, að mati Úlfars. „Smærri
einingar bjóða fremur upp á mögu-
leikann á beinu lýðræði, þar sem
fólk tekur ákvarðanir um vel af-
mörkuð mál. Ég sé ekki fyrir mér
að beint lýðræði verði regla nema á
neðstu stigum stjórnsýslunnar og í
allra stærstu málum, til dæmis þar
sem tekin væri ákvörðun um hugs-
anlega aðild að Evrópusamband-
inu. Það væri svo stórt mál og
grundvallarbreyting á stöðu okkar
meðal þjóða, að við hlytum að
leggja það undir atkvæði þjóð-
arinnar.“
GOTT OG BLESSAÐ Í ORÐI –
ERFITT Í FRAMKVÆMD
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Stór mál Úlfar Hauksson telur að fólk vilji kjósa um grundvallarmál.
» „Ég held að ákveðið
ofmat ríki á vilja al-
mennings til að vera
virkur í stefnumótun frá
degi til dags.“
lengur sagt að þeir komi fram sem
fánaberar stórbrotinnar hug-
myndar, sem mannkyn allt geti sam-
einast um. Um leið og fánarnir eru
dregnir niður, tekur tryggðin sem
áður var helsta bindiefni flokkanna
að leysast upp; menn eru nú mun lík-
legri til að leggjast í „flokkaflakk“ en
áður; flokkarnir verða „loðnari“ og
veikari fyrirbrigði. Eftir því sem
dregur úr valdi þeirra geta þeir ekki
lengur varist með sama krafti og áð-
ur kröfum um að lýðræðið verði fært
í nútímalegra horf.
Nú á dögum þarfnast kjósendur
ekki sérstakrar stéttar manna og
kvenna, sem nefnist stjórn-
málamenn, til að túlka óskir þeirra;
almenningur hefur komist að því að
stjórnmálamenn eru fremur óáreið-
anlegur hópur manna; og stétt-
arfélögin sem stjórnmálamennirnir
hafa komið á fót, stjórnmálaflokk-
arnir, eru að glata styrk sínum.
Þessar þrjár staðreyndir geta orðið
til þess að tryggja framgang hins
beina lýðræðis.
Í heimi jafnræðis og rafvísinda
mun hin gamla gufuvél mismun-
unarinnar ekki lengur duga.“