Morgunblaðið - 02.12.2007, Blaðsíða 32

bókarkafli
32 SUNNUDAGUR 2. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Til fundar við skáldið
Halldór Laxness
Í bókinni Til fundar við skáldið
Halldór Laxness dregur Ólafur
Ragnarsson upp mynd af rithöf-
undinum og manninum Halldóri
Laxness. Lesandinn heldur með
Ólafi til fundar við Halldór, fylgist
með samtölum þeirra og nýtur þess
að vera í glaðlegri návist Nób-
elsskáldsins. Í bókinni er að
stærstum hluta byggt á kynnum
þeirra í tæp þrettán ár, sam-
skiptum skálds og útgefanda. Ólaf-
ur ræðir við Halldór um allt milli
himins og jarðar; Erlend í Unu-
húsi, skáldskap og Stalín, klæða-
burð og filmumannavín, eilífa menn
í Leipzig og sporthundakyn á lang-
dvalarhóteli, svo fátt eitt sé nefnt.
Inn í samtölin er smeygt stuttum
brotum úr óbirtum einkabréfum
Halldórs, nótissuheftum, hand-
ritum, bókum og öðrum heimildum
til glöggvunar. Líklega er hér að
finna síðustu óbirtu samtölin við
Halldór Laxness. Morgunblaðið
birtir hér nokkur brot úr bókinni
með góðfúslegu leyfi Veraldar sem
gefur bókina út.
Einn daginn liggur leið Ólafs
„upp í Mosfellsdal til fundar við
húsbóndann í „búleysunni í heið-
arjaðrinum“, eins og Halldór
nefndi Gljúfrastein einhverju sinni.
Þetta er laust eftir hádegi og
ríkjandi „eitt af þessum hvítu
haustsólskinum með örlítilli golu“,
eins og daginn sem Álfgrímur
Hansson söng við jarðarför í
Brekkukotsannál.“ Í samtali Ólafs
og Halldórs þetta síðdegi ber Guðs-
gjafaþulu á góma, aðalpersónu
hennar, Íslandsbersa, og fyr-
irmynd hans, Óskar Halldórsson:
„Bókin er skáldskapur,“ segir
Halldór, „en ég hef aldrei farið í
launkofa með það að þegar ég sauð
saman Íslandsbersa hafði ég til fyr-
irmyndar víða í Guðsgjafaþulu
gamlan kunningja minn, Óskar
Halldórsson, útgerðarmann og
síldargróssera, sem ég kynntist all-
vel í Kaupmannahöfn á ungum ár-
um mínum. Hugmyndin að bókinni
hafði gerjast í kolli mínum í hálfa
öld. Það gefur augaleið að stað-
reyndir skolast til á skemmri tíma
– hafi þær á annað borð verið
nokkrar í grunni þessarar bókar.
En þetta er vitaskuld ekki ævisaga
Óskars Halldórssonar.“
Hvernig maður var Óskar?
„Óskar var afskaplega flott mað-
ur og stór í sniðum, alltaf sama
stórmennið hvort sem gekk vel eða
illa í síldarbraskinu. Hann var
höfðingi á alla lund, hafði mikla
risnu og bjó aldrei á lágt standandi
hótelum. Hann var bunandi mælsk-
ur og sannfærandi, hafði mikla en
dálítið framandi geislun og veittist
auðvelt að töfra fólk í návist sinni.
Ýmislegt keimlíkt má segja um Ís-
landsbersa. Menn mega þó ekki slá
því föstu að það sem drífur á daga
Íslandsbersa í Guðsgjafaþulu hafi
endilega komið fyrir Óskar, þann
stóra mann. Margar sögurnar gætu
þó hafa gerst ef tekið er mið af
okkar góðu og miklu viðkynningu
og upplifun minni á þeim reynslu-
tímum er ég fylgdist með honum.
En í svona bók verður að færa í
stílinn, slá á létta strengi og helst
að dansa sem oftast á þeirri línu
sem dregin er milli veruleika og
ævintýris.“
Margsinnis á
höfuðið í síldartöpum
Hvenær lágu leiðir ykkar Óskars
fyrst saman?
„Ég vissi af honum þegar hann
var rófuræktarmaður og tómata-
fræðingur hér í sveitinni. Hann
hafði sem kornungur maður numið
búfræði á Hvanneyri og for-
framaðist síðan á sviði garðyrkju í
Danmörku. Reyndar hafði byrjunin
hjá honum ekki verið aðlaðandi í
vinnumennsku hjá garðbónda úti á
Amager. Þar var hann látinn sofa í
hestastalli, blessaður drengurinn,
við hliðina á svínastíunni og var
kvaddur til erfiðisvinnu fyrir allar
aldir. En sú vist þótti honum lær-
dómsrík og þroskandi í alla staði.
Óskar var alla tíð meðal vinnufús-
ustu manna og dró aldrei af sér.
Hann var ræktunarmaður í hjarta
sínu eftir dagana hjá Dönum og
ruddi braut þeirri grein sem nú er
nefnd ylrækt samhliða rófnarækt-
inni á Reykjum.“
Mig minnir að Bersi orði það svo
í Guðsgjafaþulu, segi ég, að hann sé
gulrófumaður sem geri út á síld, –
kominn af frægum gulrófum að
langfeðgatali. „Það þykir mér trú-
legt. Rófurnar tengja þá Íslands-
bersa og Óskar traustaböndum.
Ræktunardýrðin hjá Óskari varð
því miður heldur skammvinn og
allt fór til fjandans. Fljótlega eftir
það hellti hann sér út í hrossaprang
og útflutning. Upp úr því eignaðist
hann einhvern veginn lýs-
isbræðsluforretningu norður á
Siglufirði, fór að verka síld og gera
út. Síðan gekk þetta upp og niður
hjá honum alla tíð.“
En er ekki Bersi líkur Óskari á
margan hátt?
„Þeir voru báðir miklir áhættu-
menn sem höfðu unun af spákaup-
mennsku og veðmálum. Þetta voru
sannir síldarkóngar, milljónerar
einn daginn, blásnauðir þann
næsta. Þeir áttu það sammerkt að
hafa farið margsinnis á höfuðið í
síldartöpum en komist á fæturna
að nýju í hvert sinn. Báðir lentu í
stóra krakkinu sem kallað var,
verðhruninu á síldinni 1920.“ […]
Hefði Óskar hitt Íslandsbersa
En má ekki að vissu leyti segja
að höfundur Guðsgjafaþulu hafi
verið heppinn að kynnast svipmikl-
um síldarspekúlanti svona snemma
á ferli hans?
„Einstakt lán að ég skyldi kynn-
ast persónulega svo stórbrotnum
manni sem Óskari á þeim dögum.
Ég skil enn ekki hvernig hann kom
upp í hendurnar á mér; við hrærð-
umst sinn í hvorum heiminum. Ég
var varla samboðinn svona stórlaxi,
auralaus og allslaus, – átti varla tú-
skilding með gati! Eins og ég
nefndi áðan var Óskar með íveru-
stað í Kaupmannahöfn þegar hann
var hjá Dönum og tók þar á móti
gestum sínum. Ég lét Íslandsbersa
aftur á móti búa í glæsisvítu á Hót-
el Palads, sem Íslendingar kölluðu
Pallas. Þar hefur Óskar vafalaust
líka búið oft.“
Hvernig heldurðu að Óskari
hefði orðið við ef hann hefði hitt Ís-
landsbersa á förnum vegi eða
kannski á Pallas?
„Að sumu leyti gæti honum hafa
fundist eins og hann væri kominn í
speglasalinn í Tívolí og væri að
horfa á sjálfan sig dálítið afmynd-
aðan. Hann myndi ekki þekkja sig í
öllum speglunum því að í Íslands-
bersa er búið að teygja talsvert á
angalíunum á fyrirmyndinni. Óskar
hefði líka orðið jafnklumsa og ég,
hefðum við í verunni rekist upp í
flasið á þessu samferðafólki Ís-
landsbersa eða fjölskyldu hans úr
bókinni. Flest það fólk hefur aldrei
verið til í þeirri mynd sem það birt-
ist í textanum.“
Gerpla tók mestan toll
Ólafur og Halldór ræða bækur
Halldórs beggja vegna Nóbels, en
síðan berst talið að glímunni við
Gerplu:
Á vordegi eigum við Halldór enn
eitt samtal um bækur hans. Þetta
er dagur sem minnir á vordaginn
þann þegar hún Lauga í Gvönd-
arkoti var jörðuð og lýst er í smá-
sögu sem við hana er kennd, svo
undrahlýr og bjartur með útrænu
og fuglasöng. Við hittumst utan
dyra að þessu sinni. Halldór segist
hafa verið að viðra sig. Höggmynd
Erlings Jónssonar af hestinum
Krapa við sundlaugina verður okk-
ur tilefni spjalls um þann gæðing
úr Paradísarheimt sem nefndur var
eftir krepjunni sem verið hafði vor-
ið sem hann kom í heiminn.
Og við ræðum um bækur, bæði
frá fyrri og síðari hluta ferilsins,
kannski mætti segja fyrir og eftir
Nóbel. Svo ólíkar bækur sem
Brekkukotsannál og Undir Helga-
hnúk án þess að neitt sérstakt sé
ástæða til að færa til bókar í því
sambandi. Svo barst Höll sum-
arlandsins í tal sökum þess að við
höfðum nýlega séð í gamalli minn-
iskompu Halldórs að hann hafði í
fyrstu ætlað að láta hana heita
Fólk til sölu.
„Mér virtist nú krotið benda til
að ég hefði tiltölulega fljótt fallið
frá þeim titli,“ segir Halldór. Þessi
minnisbók var mun þykkari en þær
algengustu og vakti athygli okkar
að í hana hafði Halldór á árinu 1938
skrifað minnisatriði í Buenos Aires,
Finnlandi, Leníngrad og Stokk-
hólmi. „Já, það var flandur á manni
hér fyrrum, út um öll foldarból,“
segir Halldór.
Þegar við komum upp í samtals-
herbergið okkar notalega var
freistandi að spyrja Halldór hver
bóka hans hann héldi að hefði verið
einna erfiðust við að eiga ? tekið
mestan toll.
„Nú seturðu mig í dálítinn
bobba,“ segir Halldór og hugsar
sig um stundarkorn. „Í fljótu
bragði myndi ég segja Gerpla. Hún
er alveg sér á parti, málfarið og
stíllinn krafðist svo feiknarlegra
heilabrota. Ég háði harða og langa
glímu við Gerplu og hún var á
stundum svo snúin að sú bók var
við það að fella mig á hælkrók. Ég
lá í fræðiritum af ýmsu tagi og kom
á flesta þá staði sem voru sögusvið
bókarinnar. En það sem var allra
erfiðast í Gerplu var málfarið, enda
hrista menn það ekki fram úr erm-
inni að skrifa upp úr miðri tutt-
ugustu öld sannferðugan stíl frá
elleftu öld með réttu orðfæri.“
Rúmum áratug eftir að bókin
kom út rifjaði Halldór þetta upp í
bréfi: „Ég hefði áreiðanlega getað
lært kínversku og mörg fleiri mál á
þeim tíma, sex árum, sem fóru hjá
mér í það að læra málið á Gerplu.
Ef til vill voru þessi sex ár glataður
tími, og einginn hefur enn orðið til
Samræður við skáldið Ólafur Ragnarsson og Halldór Laxness á spjalli í nágrenni Gljúfrasteins. Á einum stað segir
Halldór í bók Ólafs: „Satt að segja er nóg til af vitlausum spakmælum en góðir fimmaurabrandarar eru torfundnir.“
Með dætrum sínum Halldór með dætrum þeirra Auðar, Guðnýju og Sig-
ríði. Í bók Ólafs Ragnarssonar segir meðal annars frá því hvernig Halldóri
tókst að narra stelpurnar með sér í fjallgöngu – hann sagðist alltaf hitta
sömu mennina sem væru að spila manna í rústum uppi á Mosfelli.
Trúverðug frásögn
af manngerð
Ólafur Ragnarsson ræðir við Halldór Laxness um bækur hans, lífsviðhorf og margt fleira í nýrri bók,
sem nefnist Til fundar við skáldið Halldór Laxness. Bókin byggist á samtölum, sem þeir áttu um ára-
bil, en einnig er vitnað í aðrar heimildir, þar á meðal áður óbirt einkabréf og minniskompur.