Náttúrufræðingurinn - 2008, Blaðsíða 20

Náttúrufræðingurinn
Krísuvíkursniðinu á aðeins 4-6
dögum, en ef straumhvirflar mynd-
ast eða vindar tefja vesturrennslið
tekur flæðið vissulega lengri tíma.
Strandstraumsflæðið er „í skjóli"
fyrir norðanvindum á Krísuvíkur-
sniðinu en þegar flæðið nálgast
Reykjanestá aukast áhrif norðan-
vinda og einnig botnlögunar, sem
hefur líka áhrif á aðra strauma svo
sem sjávarfallastrauma. Af þessu
hlýst aukin blöndun og vegna vinda
kann strandsjórinn að dreifast og
blandast mjög mikið, jafnvel berast
um skeið suður með Reykjanes-
hryggnum austanverðum. Vestan
Reykjaness herðist tak norðanvinda
á flæðinu, eins og Faxaflóarann-
sóknirnar 1966-67 sýndu.2
Sjór við Norðausturland
Svipuð ferli eiga sér stað víðar
við landið þar sem stórfljót ná til
sjávar. Á tímabilinu mars-júní
1994 voru fjórir leiðangrar farnir til
rannsókna á Skjálfanda og Axar-
firði. Þetta verk var unnið fyrir
Orkustofnun - Landsvirkjun til að
kanna a) útbreiðslu ferskvatns sem
100
Ferskvatnsþykkt, m
B-8/94
26.-27. maí 1994
7. mynd. Ferskvatnsdreifing í þremur leið-
öngruin (SO-3, B-8 og SO-4) um Skjálfanda
og Axarfjörð vorið 1994, reiknuð d grund-
velli seltumælinga frá yfirborði til botns og
sett fram sem þykkt hreins ferskvatnslags.
- Freshwater distribution observed in three
cruises (SO-3, B-8, and SO-4) in Skjálfandi
and Axarfjórður in the spring of 1994,
calculated from salinity depth profiles and
expressed as the thickness of a freshwater
layer.
rekja mætti til vatnsfalla sem renna
til Skjálfandaflóa og Axarfjarðar,
b) áhrif ferskvatns á stöðugleika
yfirborðssjávar og næringarefnabú-
skap og c) áhrif ferskvatns á vor-
komu í svifi og dreifingu dýrasvifs
og fiskeggja.7'8
Á útmánuðum er sjórinn á land-
grunninu fyrir Norðurlandi kaldur
og oft einsleitur frá yfirborði og
niður á talsvert dýpi. Seltan fer
einkum eftir hlutdeild sjávar sem
kominn er norðan úr höfum annars
vegar og hins vegar hlutdeild hlý-
sjávar sem streymir norður vestan
íslands og inn á norðurmið. Megin-
stefna strauma á landgrunninu fyrir
norðan er til austurs og þegar hlý-
sjór berst þar austur á bóginn fer
hann um 5,5-7,5 km/dag.1 Næst
landi lækkar seltan vegna fersk-
vatns sem fellur til sjávar af landi
og strandsjórinn berst sömuleiðis
austur á bóginn. Ástand sjávar á
Skjálfanda og Axarfirði tekur því
breytingum vegna aðstreymis sjáv-
ar inn á svæðið vestan að og vegna
streymis út af svæðinu austur fyrir
Melrakkasléttu. Jafnframt breytast
eiginleikar sjávar þar vegna ferla
innan svæðisins, svo sem upphit-
unar við hækkandi sól, ferskvatns-
rennslis af landi (3. mynd), upp-
gufunar og úrkomu, og ennfremur
vegna blöndunar af völdum vinda
og strauma.
Ferskvatnsmagn á Skjálfanda og
Axarfirði var metið af seltumæling-
um og reyndist mjög breytilegt (7.
mynd).7 Á rannsóknatímanum tók
rennsli af landi, þar með talið frá
Skjálfandafljóti og Jökulsá á Fjöllum,
miklum breytingum eftir vorleys-
ingar. Vindar voru einnig með
ýmsum hætti og niðurstöður athug-
ana bentu til þess að bæði rennsli af
landi og vindar á hverjum tíma ráði
ferskvatnsmagni í Skjálfanda og
Axarfirði. Viðstöðutími ferskvatns
á hafsvæðinu var áætlaður 12-25
dagar.7
Annað sem kom fram í rannsókn-
inni á Skjálfanda og Axarfirði varðar
lagskiptingu sjávar, þ.e. hvort vegi
þyngra á vorin til lækkunar eðlis-
massa yfirborðslagsins upphitun
vegna inngeislunar sólar eða seltu-
lækkun vegna ferskvatns (1. rammi).
Mat á þessum þáttum í Skjálfanda
og Axarfirði sýndi að eðlismassa-
breytingar vegna áhrifa blöndunar
ferskvatns voru í heild margfalt
meiri, þ.e. tvisvar til fimm sinnum
meiri, en eðlismassabreytingar
vegna upphitunar.7 í raun á sér stað
samþætt þróun þar sem ferskvatn
eykur lagskiptingu sem dregur úr
lóðréttri blöndun. Vaxandi varma-
orka sjávar við hækkandi sól,
hækkar hitastig meira í ferskvatns-
blönduðum sjó en fjær landi þar
sem orkuskipti milli lofts og sjávar
ná dýpra vegna veikrar lagskipt-
ingar og upphitun á flatareiningu
dreifist á meira rúmmál.
Ferskvatnsmagn í sjónum hér við
land og dreifing þess með dýpi er
ráðandi um það hvernig háttað er
lagskiptingu sem aftur ræður miklu
um það hve snemma vors þörunga-
blómi kviknar (2. rammi). Á hinn
bóginn dregur sterk lagskipting
mjög úr lóðréttri blöndun og þar
með flæði næringarefna upp í yfir-
borðslagið, en vikið verður að því
síðar.
A