Náttúrufræðingurinn - 2008, Qupperneq 21

næringarefni í
ÁRVATNI OG SJÓ
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
8. mynd. Uppleystur kisill við breytilega seltu og reiknaðar aðfallslinur við blöndun sjávar
og vatns Skeiðarárhlaupsins mikla í nóvember 1996 (ferningar) og utan Þjórsáróss vorið
1996 (þríhyrningar). - Dissolved silicate observed at variable salinity levels and linear
regression linesfor the great Skeiðará Jökulhlaup in November 1996 (squares) and offthe
Þjórsá river mouth in spring 1996 (triangles).
Með ánum berast bæði uppleyst efni
og agnir til sjávar. Bergvatnsárnar
eru tiltölulega tærar en jökulárnar
gruggugar en gruggið er að lang-
mestu leyti ólífrænt efni, berg-
mylsna. Hlutfall lífræns kolefnis í
gruggögnum í jökulám er minna
en 1%, en hlutfall lífræns efnis
er meira í lindám sem renna úr
stöðuvötnum og dragám, 1-3%.9'10
Hins vegar er algengt að stórfljót
heimsins beri með sér bæði ólífræn
uppleyst næringarefni og mikið af
lífrænum leifum frá gróðurþöktum
eða þéttbyggðum svæðum.11 Það
lífræna efni getur verið búbót fyrir
sjóinn sem við tekur. Þegar á nær
til sjávar og blandast söltum sjó hefj-
ast ýmis ferli, jafnt af ólífrænum og
lífrænum toga, og athuga þarf bæði
afdrif gruggsins og uppleystu
efnanna í árvatninu. Gruggið dreg-
ur úr gegnsæi sjávarins og þar með
ljósorku sem þörungar geta nýtt,
en gruggið í jökulánum tekur fljótt
að sökkva, stærstu agnirnar hrað-
ast. Þannig skilst það frá uppleystu
efnunum í árvatninu sem blandast
sjónum og myndar yfirborðslag
sem smám saman verður gegnsærra
Vegna fínasta gruggsins, sem sekkur
hægt, eða vegna svifþörunga má oft
greina rennslisferla strandstraums-
ins af litbrigðum yfirborðsins (1. og
2. mynd).
Styrkur uppleystra næringarefna
hefur verið rannsakaður allítarlega
í mörgum íslenskum ám bæði á
móbergs- og blágrýtissvæðum
landsins.1 d 16 Hér verður stuðst við
yfirlit um styrk næringarefna í ám
og samanburð við sjó til að meta
vægi ferskvatns sem næringarefna-
forða fyrir strandsjóinn umhverfis
landið (1. tafla).14 Fyrst má benda á
hvað styrkur næringarefna í ám
hér á landi er lágur í samanburði
við það sem gerist á þéttbyggðum
landbúnaðar- og iðnaðarsvæðum
Evrópu. Styrkur fosfats í íslensku
ánum er svipaður og í sjónum á
landgrunninu en styrkur nítrats
miklu lægri en í sjónum. Vegna
efnaveðrunar er styrkur kísils í
íslenskum ám og fljótum margfalt
hærri en í fullsöltum sjó við landið.
Á grundvelli þessa yfirlits og með
hliðsjón af straumhraða á land-
grunninu og blöndun árvatnsins
við sjó var ályktað að vægi fosfats
og nítrats sem berst með ánum
væri almennt lítið fyrir næringar-
efnabúskap strandsvæða.14 Jafnvel
minnkar styrkur nítrats við blönd-
unina. Öðru máli gegnir um upp-
leysta kísilinn frá ánum, sem eykur
umtalsvert við forðann og kísil-
þörungar geta nýtt hann.
Það verða miklar breytingar á
efnafræðilegu umhverfi þegar nær
ferskt árvatn blandast söltum sjó.
Þær sviptingar geta leitt til þess að
snefilefni sem voru uppleyst í ár-
vatninu falli út úr upplausn eða að
efni tengd gruggögnum berist í upp-
lausn. Þessi ferli skipta talsverðu
máli fyrir vistkerfið, einkum ef
styrkur efnanna hefur áhrif á vöxt
og viðgang lífvera. Með mælingum
á styrk uppleystra efna við breyti-
lega seltu fást upplýsingar um það
hvort uppleysing eða útfelling eigi
sér stað (1. rammi, 4. mynd).
1. tafla. Ársmeðaltöl á styrk uppleystra næringarefim, pmol/l. - Annual means ofnutrient
concentrations, pmol/l.
íslenskar ár14 - lcetand rivers Sjór á íslenska landgrunninu1; - tceland shelf sea water Fljót og ár við Norðursjó * - North Sea rivers
Fosfat - Phosphate 0,61 0,7 4r-8
Nítrat - Nitrate 2,7 9,5 50-200
Kísill - Silicate 201 5
* Algengustu gildi margra mælistaða eru á þessu bili!5 - Results from many sites are commonly in this
range.15