Náttúrufræðingurinn - 2008, Blaðsíða 18

Náttúrufræðingurinn
Stuðst verður við gögn úr
nokkrum verkefnum: rannsóknum
Hafrannsóknastofnunarinnar á
Suðvesturmiðum 1983, 1990, 1991
og 1992, rannsóknum á Skjálfanda
og Axarfirði 1994, athugunum á sjó
eftir Skeiðarárhlaupið í nóvember
1996 og athugunum á Þjórsá og sjó
utan ósa hennar 1996-1997.
EÐLISEIGINLEIKAR
STRANDSJÁVAR
Sjór við Suðvesturland
Árin 1966 og 1967 voru unnar ítar-
legar sjórannsóknir á Faxaflóa með
15 leiðöngrum á 24 stöðvar. Á grund-
velli seltumælinga, vatnamælinga
og veðurathugana var lagt mat á
ferskvatnsbúskap flóans.3 Reiknað
var heildarmagn ferskvatns í fló-
anum í hverri ferð. Það reyndist
æði mismikið þótt mest væri það
fyrrihluta sumars, eftir vorleysing-
ar, svo sem vænta mátti. Rennsli
árvatns til Faxaflóa gat ekki skýrt
þessar sveiflur; meira þurfti til og
niðurstöður voru þessar:
1. Stór hluti þess ferskvatnsbland-
aða sjávar sem er á hverjum tíma
í Faxaflóa er aðfluttur, þ.e. hefur
borist þangað fyrir Reykjanes af
landgrunninu sunnan landsins.
2. Vindar ráða miklu um magn og
dreifingu ferskvatns í Faxaflóa;
suðlægir vindar auka magnið og
halda því inni í flóanum en norð-
lægir vindar hafa gagnstæð áhrif
með því að draga úr flutningi inn
á svæðið að sunnan og toga yfir-
borðslagið til hafs.
Á gervihnattarmynd frá 16.
október 2002 koma vel fram leir-
agnir, grugg, sem berast til sjávar
með ám og þær sýna strandstraum-
inn flæða með suðurströndinni í
vesturátt að Reykjanesi en sveigja
svo til norðurs inn á Faxaflóa (1.
mynd). Á leiðinni sekkur gruggið
niður úr yfirborðslaginu og dreifist
jafnframt vegna blöndunar. Þessi
mynd er í góðu samræmi við niður-
stöður úr Faxaflóarannsókninni en
þess ber að geta að dagana fyrir
myndatökuna hafði verið hægur
austlægur vindur og því hefur tog-
kraftur vindsins unnið með þeim
kröftum sem stafa af eðlismassa-
dreifingu og flytja strandsjó vestur á
bóginn (1. rammi).
Suðvestursvæðið er þýðinga-
mikið vegna hrygningar og klaks
margra mikilvægra nytjafiska, t.d.
þorsks og ýsu. Því hefur svæðið
verið rannsakað alloft á vorin. Á
sniði sem nær um 54 km yfir land-
grunnið til suðurs frá Krísuvíkur-
bjargi kemur strandsjórinn glöggt
fram nyrst og með honum berst
vatn frá ánum sem falla til sjávar
austar á ströndinni, Ölfusá, Þjórsá,
Markarfljóti o.fl., en syðst, úti í
Grindavíkurdjúpi, er fullsaltur
úthafssjór (1. og 5. mynd). Þetta
snið er um 45 km frá Ölfusárósi og
65 km frá Þjórsárósi. Á þessu svæði
koma fram breytingar sem sýna vel
hvernig vorkomu er háttað í hafinu
og í strandsjónum. Vorið 1983 var
Krísuvíkursniðið kannað þrisvar
frá apríl til júní.6 Styrkur strand-
straumsins þar var reiknaður á
grundvelli seltu og hita, þ.e. eðlis-
massa sjávar.4 Reiknaður straumur
til vesturs réðst nánast eingöngu af
seltudreifingunni og hann var veik-
astur í apríl. Ferskvatnsáhrifin og
straumurinn voru í þessum athug-
unum mest innan 10 km frá landi.
í síðari rannsóknum hafa fersk-
vatnsáhrifin vissulega náð lengra
til hafs (5. mynd). Trúlega stuðlar
hlýsjávarstraumurinn sem flæðir
inn Grindavíkurdjúp að því að
takmarka útbreiðslu strandsjávar-
ins til suðurs (5. mynd).
Síritandi straummæli var lagt á
um 25 m dýpi í kjarna straumsins 3,5
km undan landi og skráði hann
stefnu og styrk straumsins ásamt
sjávarhita á 10 mínúta fresti í 7 vikur,
frá 25. apríl til 12. júní 1983 (1. og 6.
mynd). Straummælingin var metin
með hliðsjón af samtíma veður-
athugunum á Keflavíkurflugvelli og
upplýsingum um sjávarföll. Niður-
stöður straummælingarinnar sýna
töluvert örar og miklar breytingar á
straumhraðanum á mælingatíma-
num. Þarna eru að verki þrenns
konar kraftar og skal þar fyrstan
nefna eðlisþyngdarstrauminn. Hann
orsakast af dreifingu seltu og hita,
þ.e. eðlismassa sjávar (1. rammi).
Hann er að öllu jöfnu rólegur og
veldur sjaldan miklum eða snöggum
breytingum á hraða. Áhrif hans
koma fram í heildarstraumnum. En
þeir kraftar sem hér valda mestum
breytingum eru sjávarföll og vindur.
Til að kanna áhrif þeirra er venja
að leysa straumvigurinn upp í tvo
þætti, austur-vestur og norður-
suður, og koma þá fram helstu
einkenni straumsins (6. mynd):
a) Straumstyrkurinn er breytilegur
og austur-vestur þáttur straums-
ins er miklu sterkari en norður-
suður þátturinn. Straumurinn
sveiflast með sjávarföllum flesta
daga þannig að aðfallið styrkir
straum til vesturs. Algengt er að
ekki skipti föllum heldur dragi út
fallið einungis úr vesturþættinum.
Straumurinn er mestur þegar
hann leggur til vesturs og náði 10
mínútna meðalgildi hans mest
um 70 cm/ sek.
b) Sjávarfallasveiflumar hverfa þegar
reiknað er 25 stunda hlaupandi
meðaltal klukkutíma straumgilda.
Þá kemur fram að einungis á
tveimur tímabilum var jafnaðar-
straumurinn til austurs, um 17.
maí í hægri norðanátt og um 6.
júní í suðvestanátt.
c) Vindar hafa mikil áhrif á straum-
styrkinn. Þannig eykst straum-
hraðinn til vesturs með austlæg-
um vindi, 8. og 26. maí, 11. og 12.
júní.
d) Heildartilfærsla sjávar framhjá
straummælinum var á mælitíma-
num 516 km, nánast beint til vest-
urs. Það samsvarar 10,5 km/dag,
sem er snöggtum meira en meðal-
straumhraði á landgrunninu við
Suðvesturland, en hann hefur
verið áætlaður 5,9-7,8 km/ dag.2
Miðað við fjarlægð frá ósum
stóránna, Þjórsár eða Ölfusár,
benda þessar straummælingar til
þess að vatn þaðan geti borist að
98