Náttúrufræðingurinn - 2008, Blaðsíða 43

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
4. mynd. Þaðer spuming hvort þetta brotsár erfótur „gamlagoðsins", sem Matthías Þórðarson
þjóðminjavörður lýsir svo 1910:23 „Úr dálitlu skoti sem var ívinstra veggnum áeinum stað
stóð sem „gamalt goð á stalli" ein slik strýta eða steinhraukur, um 60-70 cm á hæð, á að
giska 30-50 cm að þvermáli." Líklega stóð goðið innar, íútskoti sem hrundifyrir i jarðskjálft-
unum íBorgarfirði íupphafi 8. áratugarins. Enginn dropsteinn eða brotstaður er núfinnan-
legur f Víðgelmi sem nær 30-50 cm íþvermál. Árin 1961 og 1963 var enn til staðar drop-
steinn sem samsvaraði lýsingu Matthíasar hvað varðar staðsetningu og hæð. Steinninn var
ekki venjulegur dropsteinn heldur h'tið hraundrýli. Skál eða bolli var íkolli. Drýlið var stein-
grátt, líkt grágrýti, grárra en umhverfið, matt, slétt að utan líkt og neðsti hluti Ijósastaurs,
60-70 cm á hæð, örh'tið keilulaga, digrara að neðan, 10-15 cm að þvermáli efst og um 20-25
cm neðst. Steinn þessi, sem var íraun einstæð myndun ííslenskum hraunhellum, varfjar-
lægður á árunum 1964-1966, þ.e. 6-8 árum eftir friðlýsingu Náttúruverndarráðs á drop-
steinum íhellum landsins og þvíekki „eign þeirra sem hann hafa undir höndum". Steinninn
prýðir Ifklega, eða prýddi til skamms túna, heimili hérlendis og var notaður sem öskubakki.
Hér með er lýst eftir þessum sérstæða steini og þess óskað að honum verði skilað undir
nafyleynd og án eftirmála til Náttúrufræðistofyunar Islands, landeigenda í Fljótstungu eða
undirritaðs. A hann heima á upprunastað. Ljósm./Photo: Árni B. Stefánsson.
Okkur íslendingum ber að sýna
þessum náttúruminjum sóma og
umgangast þær jafnt af virðingu,
auðmýkt og varúð. Sýningargildi
þeirra er mikið, að því gefnu að þær
skaðist ekki og séu ekki hreyfðar
af upprunastað. Lýsing Matthíasar
Þórðarsonar á Víðgelmi og „gamla
goðinu", í Skírni 1910, og áhrifa-
rík frásögn Birgis Kjaran í Fagra
land 1960 gefa góða hugmynd.23-24
Viðkvæmar myndanir Víðgelmis
fóru afar illa og hurfu að miklu
leyti á rúmlega hálfri öld frá því að
Matthías fór þar um fyrstur manna
(2.-5. mynd).23 Viðkvæmar mynd-
anir Borgarhellis eru að langmestu
leyti horfnar og það einnig á hálfri
öld, en 50 ár eru nú liðin frá því
hellirinn fannst. 21-24'29 Það kann að
blekkja hve skemmdir eiga sér stað
á löngum tíma, en það er hins vegar
yfir allan vafa hafið að þær eiga sér
stað.10'15'16'22
Óbreytt ástand er engan veginn
ásættanlegt fyrir afkomendur okkar.
Við höfum alla burði til að bæta
verulega varðveislu þeirra minja
sem okkur er trúað fyrir og aðgerða-
leysi fer satt best að segja að verða
ámælisvert.
Mikilvægt er að gera valda hella
aðgengilega almenningi, en aðeins
að því tilskildu að varðveisla sé
nokkurn veginn tryggð.13'14'17-27'30
Slíkt krefst þekkingar, nærfærni,
útsjónarsemi, mikillar vinnu, m.a.
sjálfboðastarfs, og töluverðra fjár-
veitinga. Auðmýkt og virðing gagn-
vart náttúrunni verður að sitja í
fyrirrúmi. Auðmýkt og virðing
jafngildir ekki tepruskap eða því að
ekkert megi gera. Þvert á móti verð-
um við að taka til hendinni og á það
reyndar við víðar í íslenskri náttúru
en hraunhellunum einum.
Skaði á hraunhellum
Alþekkt er að allir þekktustu hraun-
hellar landsins hafa verið stórskað-
aðir.10'15'16'21'29'31-33 Með því einu
að fara um helli eru hellamenn
og aðrir gestir meginorsök þess
skaða sem verður. Gildir þar einu
hvort ferðin er farin til rannsókna
eða skoðunar. Ástæða þess að eitt-
hvað minna hefur verið eyðilagt
á seinni árum en áður er ekki
bætt umhverfisvitund, heldur sú
einfalda staðreynd að minna hefur
verið aðgengilegt sem hægt er að
skemma. Upp úr miðri síðustu
öld var búið að brjóta, stórskaða
og fjarlægja nánast allt sem hægt
var í Surtshelli, Raufarhólshelli og
Stefánshelli.29 Skemmdir á Víðgelmi
hófust líklega fyrir alvöru upp úr
1950, en voru vissulega byrjaðar
fyrr.31-33 Það var því með hálfum
hug að Sigurður Þórarinsson jarð-
fræðingur kynnti Gullborgarhella til
sögunnar í Lesbók Morgunblaðsins
1957.29 Borgarhellir, skreyttasti
hellirinn, byrjaði fljótlega að láta
á sjá, þrátt fyrir mótvægisaðgerð-
ir. Auglýsing Náttúruverndarráðs
1958 um bann við broti á dropstein-
um var beinlínis birt til að verja
Gullborgarhella.34 Tilmæli um að
5. mynd. Við viðgerðir á dropsteinum í
Víðgelmi 1995. Allar viðkvæmustu og
margar fegurstu minjar hellisins hafa verið
snertar, brotnar, fjarlægðar eða troðnar
niður. Ljósm./Photo: Árni B. Stefánsson.
123