Samvinnan - 01.10.1969, Síða 15

Mústafa Kemal hvílist á vesturvígstöðvunum árið 1921.
hlýðnir foringjar í hernum voru hengdir,
og þegar þingið reyndi að láta til sín taka,
var því sagt stutt og laggott, að hann væri
Generalissimo og mundi halda fast við það.
Árið 1922 hélt hann enn gegn Grikkjum,
kom þeim í opna skjöldu og stökkti þeim
á flótta til sjávar. Þeir tóku með sér alla
þá kristnu menn, sem fylgzt gátu með þeim,
og myrtu þá Tyrki sem þeir náðu til á
leiðinni, en voru sjálfir stráfelldir af ridd-
araliði Tyrkja sem kom fast á hæla þeim.
í þessari martröð grimmdar, haturs og
hefndar lék Mústafa Kemal á alsoddi, misk-
unnarlaus og grimmlyndur, og gat jafnvel
skopazt að öllu saman á sinn kaldhæðna
hátt. Þegar fyrir honum urðu aumkunar-
verðir grískir tötramenn, varð honum að
orði: „í þessum föngum sjáið þið aldirnar
og framfarirnar, sem þessi dásamlega
skepna, maðurinn, hefur komið til leiðar."
En hann hélt áfram að hvetja til eftirfarar
og slátrunar. Meginherinn gríski komst und-
an í skipum sínum, en tugir þúsunda hjálp-
arlausra grískra borgara, sem ekki komust
frá Smýrnu, voru myrtir með köldu blóði.
Farið var eldi og ránshendi um borgina, en
brenndum líkum hrúgað í höfnina.
Þegar hér var komið, drógu Frakkar og
ítalir herafla sinn tilbaka, en Bretar skildu
eftir lítinn liðstyrk í Chanak til að varna
Tyrkjum vegarins til Evrópu. Mörgum
Bretum til skelfingar juku Lloyd George
og Churchill þennan herstyrk og sendu
Mústafa Kemal harðorða viðvörun. Að baki
Bretum höfðu Grikkirnir, sem björguðust
frá Smýrnu, skipað sér í nýjar fylkingar
nálægt Miklagarði. Mústafa Kemal var var-
kár og skipaði herjum sínum að sækja fram
með byssur um öxl. Hættan á stríði við
Breta var brýn, en þá miðluðu Frakkar
málum og komu til leiðar vopnahléi. í Bret-
landi féll Lloyd George og stjórn hans, aðal-
lega vegna áhættunnar sem hún hafði tekið
í Tyrklandi. Þegar frá leið féllust Bretar á
að fara frá Tyrklandi og fá Grikki til að
gera slíkt hið sama. Mústafa Kemal hafði
náð fyrsta marki sínu: Tyrkland var sjálf-
stætt og laust við útlendinga.
Meðan á öllu þessu gekk, hafði hann
gengið í hjónaband. Þegar hann hafði upp-
haflega setzt að í Chan Kaya, í útjaðri An-
kara, hafði hin aðsópsmikla móðir hans
fylgt honum — hún var nú orðin blind. Til
Chan Kaya hafði líka komið Fikríje frænka
hans, fínleg, aðlaðandi og tilfinninganæm
stúlka, sem hann gerði að frillu sinni. Þau
voru bæði nautnagjörn og skapmikil, enda
kom oft til hrottalegra átaka milli þeirra.
Þegar hann svo gerði hosur sínar grænar
fyrir virðulegri, Evrópu-menntaðri dóttur
auðugs skipakóngs í Smýrnu, og hún heimt-
aði giftingu að launum, þá varð hann við
þeirri kröfu — mörgum til mikillar furðu,
og kannski ekki sízt sjálfum sér. Latife
varð því eiginkona hans, en svallarinn í
honum svaf ekki lengi, og fyrr en varði
voru drykkjuveizlurnar og kvennafarið kom-
ið til sögunnar aftur í Chan Kaya. Mústafa
Kemal var undarlegt sambland af rudda og
hugsjónamanni, tilfinningaríkum nautna-
manni og skörpum hugsuði. Sköpunaröflin
og tortímingaröflin toguðust á um hann.
í miðju drykkjusvalli átti hann til að verða
leiður á öllu saman, fara í kalt steypibað,
taka hraðskreiðan bíl og þeytast í morgun-
sárið til að skoða fyrirmyndarbúgarð eða
nýbyggingu — eða bara aka útí buskann til
að komast frá heimskulátum heimsins eða
gefa sig á vald örvæntingunni.
Fikríje, fyrrum frilla hans, varð berkla-
veik og var send á heilsuhæli í Munchen þar
sem hún dvaldist í tvö ár. Þegar hún sneri
aftur, vildi hún fá að hitta Mústafa Kemal,
var vísað á dyr af lífverðinum og skaut sig
í garðinum í Chan Kaya. Þegar hér var kom-
ið hafði hann orðið ósáttur við Latife konu
sína, gengið sjálfur frá skilnaði þeirra og
sent hana burt. Lifnaður hans varð æ blygð-
unarlausari með hverju nýju áfalli í einka-
lífi hans.
Þetta var árið 1924, og nú var Mústafa
Kemal orðinn svo óvinsæll, að hann þorði
hvergi að fara alfaraleiðir án öflugs líf-
varðar. Tvö banatilræði höfðu þegar verið
gerð við hann, og fleiri komu síðar. Vopn-
aðir verðir á mótorhjólum fylgdu honum
hvar sem hann fór, og öll umferð var bönn-
uð á vegum sem hann ók frá heimili sínu
til þinghússins. Þessar miklu óvinsældir
stötuðu af róttækum og harðneskjulegum
umbótum hans. Fyrst neyddi hann þingið
með hótunum og vopnuðum fylgdarmönnum
til að leggja niður embætti soldánsins. „Ég
er viss um að þingið samþykkir það ein-
róma,“ sagði hann ógnandi. Nokkrir þing-
menn réttu upp hendurnar. „Samþykkt ein-
um rómi,“ tilkynnti forsetinn. Menn hans
héldu höndum um skammbyssurnar. Þing-
heimur leystist upp í algeran glundroða. Þó
var engu skoti hleypt af. Mústafa Kemal
yfirgaf þingsalinn. Fimm dögum síðar fiúði
soldáninn frá Miklagarði á brezku herskipi,
óttasleginn gamall maður sem hafði með-
ferðis nokkra gimsteina og samstæða keis-
aralega kaffibolla úr skíragulli ásamt einum
geldingi. Þannig hvarf síðasti soldán hinna
voldugu Osmana af sviðinu. Embætti kal-
ífans fól hann frænda sínum.
Næsta ár afréð Mústafa Kemal að gera
Ankara að höfuðborg ríkisins og neyða þing-
ið, með samblandi af ógnunum og baktjalda-
makki, til að gera Tyrkland að lýðveldi og
kjósa hann sjálfan fyrsta forseta þess. Samt
brást hann ekki verri við en þegar honum
var líkt við Mussolini, þessa „hýenu í há-
stígvélum“, þennan „bolafrosk Pontinus-
mýranna". Hvað sem því leið, var hann
forseti lýðveldisins með heimild til að
skipa forsætisráðherra, hann var forseti rík-
isstjórnarinnar, þingsins og Þjóðarflokksins.
Hann var líka yfirmaður alls herafla rík-
isins.
Næst tók hann sér fyrir hendur að upp-
ræta trúarbrögðin að hætti frönsku bylt-
ingarforkólfanna. Múhameðstrú hæfði ara-
bískum hirðingjum, ekki nútímalegri menn-
ingarþjóð, sagði hann og fór hinum háðu-
legustu orðum um kalífana, klerkaveldið og
„annan slíkan fénað“. Slíkt guðlast frá yfir-
lýstum guðleysingja hlaut að leiða til þess,
að klerkarnir æstu hina rétttrúuðu gegn
honum og pólitískir andstæðingar hans hóp-
uðust um kalífann í Miklagarði, því í An-
kara þorðu þeir ekki að veita honum and-
spyrnu. Eitt kvöld var þingmaður, sem
andmælti honum, myrtur á leiðinni heim
til sín. Það varð öðrum til viðvörunar.
Mánuðum saman hikaði Mústafa Kemal
áður en hann steig hið örlagaríka skref. Svo
lagði hann fram frumvarp í þinginu 1924
og fékk það samþykkt á einni klukkustund:
embætti kalífans var úr sögunni. Tyrkland
var orðið veraldlegt ríki, trúarlegir skólar
og dómstólar voru afnumdir, ríkið og trúar-
brögðin aðskilin. Kalífinn var sendur úr
landi í fylgd lögreglu. Tveimur dögum síð-
ar fóru prinsar og prinsessur Osmana sömu
leið. Ekki kom til neinnar uppreisnar, þó
Kúrdar gripu til vopna síðar, en fjandskap-
urinn við hinn harðhenta og tillitslausa
byltingarmann gróf um sig með þjóðinni.
Það var ur.i þetta leyti sem hann áræddi
ekki að koma fram opinberlega án líf-
varðar. Þao var um þetta leyti sem hann
skildi við Latife konu sína og Fikríje
framdi sjálfsmorð. Sveitirnar voru illa á sig
komnar eftir áralangar styrjaldir og bylt-
ingar; hungurvofan var á næsta leiti. I
Chan Kaya sveiflaðist Mústafa milli ofstopa
og ótta, drykkjusvalls og örvænis.
Árásin á trúarbrögðin var einn þáttur
15