Andvari - 01.06.1959, Side 16

14
SIGURUJOKN RINAKSSON
ANDVAIU
lil fræðilcgrar rannsóknar. Náttúrubarnið eða frumstæður maður finnur ekki
það bil rnilli sín og umhverfis síns, er geri honum fært að kanna það í rann-
sóknarbug. Á frumstæðu stigi hugsunar er náttúran, í fyrsta lagi, næsta við-
sjál í augum mannsins. Þar cru margvísleg kynjaöfl að verki, varasamar vættir,
mislynd, tortryggileg, duttlungafull goð. í öðru lagi er maðurinn á þessu stigi
svo skannnt kominn frá sjálfu móðurskauti náttúrunnar, að bann megnar ekki
að lifa þá fjarlægð við fyrirbærin, er geti vakið honum rannsóknaranda eða
aðstöðu til athugunar, þegar því sleppir, sem lýtur að brýnustu nauðsynjum
lífsbaráttunnar. Maðurinn liefur m. ö. o. á þessu þroskastigi ekki uppgötvað
það frelsi sjálfs sín, að hann geti farið að skoða sig um í lieimi sínum og
kanna hann sér til þekkingarauka, til þess að víkka sjóndeildarhring sinn og
þroska skilning sinn. Hann lifir sjálfan sig sem hluta af náttúrunni og meira
eða rninna ánauðugan undir óræðum öflum hennar.
Þannig hefur þorra mannkyns verið háttað um lengstan þann aldur, sem
þessi jörð hefur verið mönnum byggð.
Það eru Grikkir, sem marka þáttaskil í þessu tilliti. Svo cr löngum talið,
og með réttu að því leyti, að með Forn-Grikkjum — eða lijá einstökum mönn-
um þeirra — vaknar slík sjálfsvitund, það frjálsræði í hugsun og hugdirfska,
sem er frumskilyrði vísindalegrar afstöðu og viðleitni.
Nú væri einfaldast að skýra vísindaferil Evrópumanna með því að rekja
upptök hans og auðnu til þessarar dögunar í Hellas. En sú skýring nægir ekki
og hrekkur raunar skammt. Sá neisti vísindalegrar hugsunar, sem kviknaði í
Hellas, kulnaði út á rómverska tímanum og var ördauða löngu áður en Róma-
ríki hrundi og miðaldir gengu í garð. í annan stað voru Fom-Grikkir alls ekki
einir urn það að hefja sig upp á þann Kögunarhól, sem gaf þeim útsýn
athugandans yfir umhverfi sitt.
Einn kunnasti heimspekingur nútímans, Þjóðverjinn Karl Jaspers, hefur
í heimspekilegri sögukönnun sinni vakið sérstaka athygli á þessu og lagt
áherzlu á það. Hann bendir á, að um svipað leyti og Grikkir vakna, verður
lík vakning víðsvegar um heim, án þess að þar geti verið um að ræða nein
áhrif einnar þjóðar á aðra. Það er því líkast sem meiður mannsandans taki
að bruma og skjóta frjóöngum fyrir einhverjum vorblæ, sem ter um hnöttinn
og vinnur sitt verk á ólíkustu stöðum. Maðurinn uppgötvar sjálfan sig og
fer að hugsa. Þetta gerist í Kína, á Indlandi, í Persíu, í Palestínu, á nokkurra
alda skeiði, á tímabilinu 800—200 f. Kr. Þessi tími markar þáttaskil í mann-
kynssögunni, byltingu, og Jaspers kallar þetta skeið „möndultímann", die
Achsenzeit. Þá verða þau hvörf í sögu mannsandans, að segja má, að maðurinn
komi þá fram á sjónarsviðið eins og vér þekkjum hann í dag.