Andvari - 01.01.2000, Page 125

andvari
KRISTNITAKA ÍSLENDINGA OG MENNINGARÁHRIF HENNAR
123
Þessi sérkennilega mikla notkun þjóðtungunnar í samanburði við latínu
virðist hafa farið á undan frumlegri listsköpun íslendinga á tungu sinni á
miðöldum. Ari fróði skrifaði íslendingabók milli 1122 og ’33, um hálfri til
heilli öld áður en farið var að skrifa íslendingasögur, eftir því sem nú er
haldið. Samkvæmt evrópskum siðum hefði verið eðlilegast að Ari skrifaði
á latínu, þótt dæmi finnist um það í öðrum löndum að sögurit væru skrifuð
á þjóðtungum. Eins er um Landnámabók, sem mun hafa verið efnt til um
svipað leyti. Ég hef áður reynt að rökstyðja að Landnáma hafi frá upphafi
verið samin í þeim tilgangi sem er nefndur í eftirmála 17. aldar-gerðarinnar
Þórðarbókar, til að „svara kunna útlendum mönnum, þá er þeir bregða oss
því að vér séum komnir af þrælum eða illmennum . . .“80 Auðvitað hefði
legið beinast við að semja svörin á latínu, svo að þau skildust víðar en í
Noregi eða í mesta lagi um Norðurlönd. Að það var ekki gert sýnir hve ís-
lendingar voru utarlega á jaðri menntaheims Evrópu um það leyti sem þeir
byrjuðu að skrifa bækur. Þess vegna getum við ályktað að notkun þjóð-
tungunnar í stað latínu sé ein af undirstöðum blómans í miðaldabókmennt-
um íslendinga á 13. öld.
Auk íslendinga eru írar þekktastir kristinna Evrópuþjóða fyrir að hafa
snemma skrifað sögur á þjóðtungu sinni.81 Þeir eru líka sagðir skera sig úr í
kristnunarsögu Evrópu að því leyti að þeir voru ekki kristnaðir af konungi,
heldur af trúboðanum Patreki, sem myndaði kristna söfnuði án þess að
konungar kæmu þar við sögu.82 Það kann að vera tilviljun hvað þessu svip-
ar til kristnitöku íslendinga, enda var margt ólíkt með trúarskiptum þess-
ura þjóða. En athyglisverð er hliðstæðan engu að síður.
V. Aðalatriði
Menningarbyltingin sem við köllum kristnitöku, kristnun eða trúarskipti,
hefur orðið tiltölulega hröð, auðveld og fyrirstöðulítil á íslandi vegna þess
að hún var sameiginlegt átak forystumanna almennings, bæði í trúarefnum
°g veraldlegri reglugæslu. Hér á landi þurfti ekki eins gagngert menningar-
legt rof til að koma trúarskiptunum á eins og í löndum þar sem fjarlægir
konungar knúðu þau fram með ógnunum og ofbeldi. Þess vegna fluttu Is-
lendingar meira af gömlum menningararfi inn í kristna heiminn en aðrar
Norðurlandaþjóðir. En einmitt af því að umskiptin urðu mildari hér en víð-
ast annars staðar urðu þau að sama skapi yfirborðslegri og kristin menning
því í frumstæðasta lagi. Þetta birtist meðal annars í því að latínuletur var
flutt inn í landið en latínan aðeins í afar takmörkuðum mæli. Af því varð til
ritmenning á þjóðtungu.