Andvari - 01.01.2000, Blaðsíða 122

120
GUNNAR KARLSSON
ANDVARI
í sögum koma heiðin goð stöku sinnum við sögu, einkum Óðinn sem tekur
smám saman á sig mynd Kölska.66 Sturlungulesendur minnast þess að seint
á 12. öld reyndi Þorbjörg prestsfrú í Reykholti að stinga auga úr Hvamm-
Sturlu, að því er hún sagði til að gera hann líkan Óðni.67 En í biskupasög-
um, sem helst fjalla um eril kirkjunnar manna, fer afar lítið fyrir heiðnum
vættum. Ekki man ég eftir einni einustu sögu af íslensku dýrlingunum sem
gengur út á viðureign við æsi. Sumt bendir til þess að heiðnileifar hafi verið
hreinsaðar út úr íslensku samfélagi meira og hraðar en annars staðar. I
Jóns sögu Ögmundarsonar segir þannig að Jón biskup hafi bannað mönn-
um að „eigna daga heiðnum mönnum eða guðum, sem er at kalla Óðins
dag eða Þórs . . ,“68 Heimildargildi þessarar sögu allrar er næsta hæpið, en
svo mikið er víst að íslenska er eina germanska ríkismálið, kannski eina
germanska tungumálið, sem hefur lagt af öll daganöfn kennd við æsi. Það
ber vitni um að Islendingar hafi tekið mark á kristnum boðskap jafnvel
fremur en aðrir.
íslendingar gleymdu samt ekki ásum eða heiðinni menningu sinni fyrr
eða betur en aðrir, þvert á móti. Fyrst birtist það líklega í því að Norðmenn
virðast hætta að yrkja dróttkvæði um aldamótin 1000, og sú list verður sér-
grein Islendinga við hirðir norrænna konunga. Eins og Stefán Aðalsteins-
son hefur bent á var dróttkvæðalistin gegnsýrð heiðnum sagnaminnum og
allar líkur til að hún hafi verið upprætt með vopnum og eldi á kristnitöku-
tímanum, þar sem slíkum tækjum var beitt við kristnitöku. Þannig slitnuðu
tengslin við sagnaarfinn í Noregi en héldust á íslandi. Á grundvelli þessa
sagnaarfs hófu svo íslendingar sagnaritun sína á 12. öld.69
Sérþekking Islendinga í fornum fróðleik kemur aftur í ljós þegar norskir
og danskir höfundar fara að skrifa sögur af konungum landa sinna, um það
bil tveimur öldum eftir kristnitöku íslendinga. Bæði Norðmaðurinn Theo-
doricus og Daninn Saxo nefna íslendinga sérstaklega sem heimildarmenn
sína og gera mikið úr fróðleik þeirra.70 Nokkrum árum seinna sannaði
Snorri Sturluson þekkingu og áhuga íslendinga á norrænni goðafræði með
Eddu sinni, langmesta miðaldariti sem nokkurs staðar er til um heiðna trú
germanskra þjóða.
Islendingar kristnuðust þannig hratt en fremur yfirborðslega. Ein afleið-
ing þess var að kristni þeirra varð að sumu leyti sérkennilega frumstæð og
jarðbundin, og kemur það vel fram í kristnitökufrásögn Ara fróða. Hjalti
Hugason segir að Ari túlki kristnitökuna á Alþingi „á trúarlegan hátt þrátt
fyrir hlutlaust yfirbragð og veraldlegan stíl frásögunnar.“ Hann greinir líka
í frásögn Ara túlkun á tveimur afmörkuðum sviðum. Annars vegar sé „gef-
ið í skyn að kristnitakan hafi orðið með skyndilegum og jafnvel yfirnáttúr-
legum hætti. . . . Hins vegar sýnist sú hugsun búa að baki að kristnitöku-
málið hafi verið leitt til lykta með sama hætti og öll helstu deilumál íslend-