Andvari - 01.01.2000, Blaðsíða 147

andvari
SKÁLDSKAPUR OG SAGA
145
vitund með því að vekja athygli á því hversu mjög hugmyndir og orðræða
sjálfstæðisbaráttu 19. aldar móti umræðu stjórnmálamanna um virkjun há-
lendisins: «. . . þrátt fyrir allt tal um alþjóðahyggju og alþjóðavæðingu er
þjóðernisstefnan ennþá eitt mikilvægasta viðmið íslenskra stjórnmála og
því getur boðskapur þjóðskálda 19. aldar öðlast nýja merkingu með nýjum
kynslóðum».2
Boðskapur þjóðskáldanna birtist okkur fyrst og fremst sem ritað mál, og
raunar má færa að því rök að 19. öldin eins og aðrar liðnar aldir sé í eðli
sínu «texti», - eða öllu heldur safn fjölmargra og ólíkra texta. Sjálfur tím-
inn er löngu horfinn í aldanna skaut og með honum bæði «raunverulegir
menn» og «sannir atburðir». Þó að þessir textar 19. aldar séu vitaskuld góð-
ar og gildar heimildir sem síst ber að vanmeta eru þeir oftar en ekki blá-
þráðóttir og sundurlausir, og vegna margbreytileika og mikils umfangs
mynda þeir tæpast þá heildstæðu og skiljanlegu formgerð sem margir óska
eftir og gera jafnvel kröfu til þegar fræðimenn véla um þá. Höfundar fræði-
rita hljóta því óhjákvæmilega að velja úr þá þætti sem þeir telja að eigi
erindi við samtíð sína, túlka þá og segja frá þeim á því máli sem höfðar til
lesendanna. Verk þeirra verða textar um texta.
Þetta ber jafnan að hafa í huga þegar flett er fjórum íslenskum fræðirit-
um sem komu út á síðasta ári (1999) og snúast að meira eða minna leyti um
samfélag, einstaklinga og skáldskap 19. aldar. Þetta eru Nú heilsar þér á
Hafnarslóð. Ævir og örlög í höfuðborg íslands 1800-1850 eftir Aðalgeir
Kristjánsson, Jónas Hallgrímsson. Ævisaga eftir Pál Valsson, Skyggnst á
bak við ský eftir Svövu Jakobsdóttur og Arfur og umbylting. Rannsókn á
íslenskri rómantík eftir Svein Yngva Egilsson. Hér verður leitast við að
gera nokkra grein fyrir þessum ritum, bæði þeirri mynd sem þau draga upp
af 19. öldinni og vinnubrögðum höfundanna. í upphafi skal tekið fram að
nrarkmiðið er ekki að tíunda hugsanlega kosti þeirra og galla, og því síður
að benda á prentvillur, heldur að taka fyrir nokkur álitamál sem vöknuðu
við lesturinn og telja má mikilvæg. Þess skal engu að síður getið að allt eru
þetta vönduð og vel unnin fræðirit sem standa fyllilega fyrir sínu. Um leið
gefa þau góða vísbendingu um fjölbreytileikann í skrifum íslenskra fræði-
manna um 19. öldina.
I bók Aðalgeirs er varpað ljósi á ævi allmargra íslendinga, bæði skálda
og annarra, sem dvöldust um lengri eða skemmri tíma í Kaupmannahöfn á
fyrri hluta aldarinnar, ýmist við nám eða störf. Greint er frá því í hvaða
umhverfi þetta fólk lifði, sem sumt er alkunnugt úr íslandssögunni en ann-
að flestum óþekkt. Hvað fékkst það við og hver urðu örlög þess: kansellíið
eða kanallinn? Bókin er með öðrum orðum eins konar menningarsaga frá
þeim tíma þegar ísland var hluti af danska ríkinu og Kaupmannahöfn óum-
deild höfuðborg okkar. í riti Páls er staldrað við einn þeirra íslendinga sem