Andvari - 01.01.2000, Síða 167

ANDVARI
SKÁLDSKAPUR OG SAGA
165
Og nú má spyrja: Að hve miklu leyti rímar þessi menningarstefna
«Danavinarins» Welhavens við afstöðu Jónasar Hallgrímssonar? Var yfir-
leitt mögulegt fyrir ástmög íslensku þjóðarinnar að taka sér Norges Dœmr-
ing til fyrirmyndar, bók sem margir þjóðlegir Norðmenn hvöttu landa sína
til að brenna þegar þeir minntust fósturjarðarinnar 17. maí 1835? Átti Jónas
ekki meira sameiginlegt með «föðurlandsvininum» og «alþýðufræðaran-
um» Henrik Wergeland? Örlögin höguðu því reyndar svo til að fyrsta út-
gáfa af kvæðum Jónasar varð að mestu leyti eldinum að bráð, en það gerist
einungis fyrir slysni, og þó að «ísland! farsælda frón» væri af samtíma-
mönnum Jónasar kallað «grafskrift yfir ísland» varð það smám saman
þjóðarhelgidómur í vitund íslendinga. Trúlega þætti mörgum líka hálfgerð
helgispjöll að bendla þetta eða önnur ættjarðarkvæði Jónasar við útlenda
menningu. En eru ekki einhverjir leyndir þræðir þarna á milli sem okkur
hefur einfaldlega verið óljúft að hugsa og tala um? Höfðu Fjölnismenn
ekki þegar á allt er litið sínar efasemdir um þá aldagömlu bænda- og al-
þýðumenningu sem myndar hið fræga «samhengi íslenskra bókmennta»?
Bókmenntunum á ekki að sníða stakk eftir íslandi, sögðu þeir í varnarræðu
sinni fyrir ritsmíðum þeirra Tiecks, Heines og Lamennais:
. . .það er ekkji þeím að kjenna, nje þeím, sem gjörðu þær kunnar, þó alþíðu vorri
gjeðjist ekkji að þeím. Það merkjir ekkji annað, enn að smekkur vor og dómar sjeu
ólíkjir annarra þjóða; og þegar mikjið ber á milli, vekur það grun um, að vorum
smekk og uppfræðíngu sje ábótavant; því ekkji þarf firir hinu ráð að gjera, að dómur
okkar sje einn saman rjettur, enn hinum öllum skjátlist.23
Og hvernig ber okkur að skilja uppreisn Jónasar gegn rímnahefðinni og
menntahrokann sem skín úr hverju orði þegar hann ræðir um «borgfirska
vinnumanninn» Eirík Sverrisson sýslumann, og segir að hann líti út fyrir að
vera «óheimskur og sæmilega vel að sjer, eptir því sem gjera er um þá sem
ekki eru til mennta settir» (sjá Pál Valsson, 157)?
Það væru ýkjur að segja að hér sé allt á þjóðlegum og alþýðlegum nót-
um, enda virðast samtímamenn Jónasar alls ekki hafa skilið ummælin
þannig. Hér talar fulltrúi nýrrar stéttar menntamanna sem þykir bágt að
standa í stað eða neyta óbreyttrar menningar að hætti sveita- og vinnu-
fólks. Að þessu leyti fylgdi Jónas greinilega sömu stefnu og Welhaven.
Ljósið á að koma að ofan. Hámenningin á að móta fólkið. Einn og sér er
skáldskapur Jónasar svo talandi vitnisburður um fegurðardýrkun hans og
löngun til þess að veita nýju blóði inn í íslenska menningu, ekki aðeins
fornnorrænum bragarháttum og skáldskaparmáli, heldur líka hljómfalli
Hómers, Dantes, Schillers, Heines og Oehlenschlágers. Og reyndar tókst
honum svo vel upp að mörg þessara framandi kvæða hans teljast nú meðal
þjóðlegustu bókmennta okkar. Það segir vitaskuld sína sögu um áhrif Jón-