Andvari - 01.01.2005, Side 107

andvari
RITHÖFUNDAR í ÚTLÖNDUM
105
bókmenntasnobbar og fífl, er mæla slíku bót.“20 Þegar þetta var skrifað hafði
módemisminn nýlega haldið innreið sína í íslenska ljóðlist, var tekinn að láta
á sér kræla í smásagnaritun en hafði lítt náð að nema land í skáldsagnagerð.
Með skírskotun til heimsbókmennta og „lesenda alheims“ virðist Kristmann
hinsvegar ætla að sýna löndum sínum fram á að þessi ófögnuður sé úrelt
„tíska“ og skynsamir, ósnobbaðir lesendur muni eiga auðvelt með að bera
kennsl á keisarann kviknakta.
VI
Heimsbókmenntasaga Kristmanns hefur að öllum líkindum ekki verið ýkja
veigamikil í íslenskri bókmenntaumræðu á sínum tíma.21 Miklu áhrifameiri
voru áreiðanlega ummæli Halldórs Laxness sem á sjötta áratugnum lætur
enn í sér heyra um Joyce. í ræðu sem hann flutti 1954 og birti árið eftir - og
ber heitið „Vandamáí skáldskapar á vorum dögum“ - gagnrýnir Laxness
svartsýnis- og tilraunaskrif ýmissa höfunda:
Mikill hluti af skáldskap nútímans er ein ruslakompa af ósamstæðum brotum úr
alskonar heimspekikerfum [...]. Oft og einatt samanstanda svokallaðar frammúrbók-
menntir aðeins af notkun skakkrar orðskipunar eða málfræði sem er vísvitandi raung, og
síðan er þetta kanski fullkomnað með því að sleppa greinarmerkjasetníngu [...].22
Skyldi Joyce vera hér á ferð? Vissulega. Laxness tekur fram að
[...] frummyndimar að flestum fyrirbrigðum þessa formdýrkandi formleysis verða
fundnar í Ulysses eftir James Joyce, þeirri bók þar sem einna lengst verður komist í
raunsæisstefnu [...] þar stendur einnig hinn frægi kafli, 45 blaðsíður að leingd, sem
svo er raunsær að ekki er einusinni í honum komma; því samkvæmt hinni yfirraunsæu
aðferð, surrealismanum, sem er framhald hinnar rétttrúuðu „sveitalegu" raunsæi 19.
aldar [...].
[...] Það er þannig hálf-ömurlegt að þau „tískuskáld" sem tignuð eru af áhugasömum
aðdáendum útí heimsjaðrinum, og kjörin meistarar og fyrirmynd úngra nútímaskálda,
skuli svo oft hafa aldur til að vera afar aðdáenda sinna.23
Halldór virðist hafa áhyggjur af ungum samtímaskáldum á íslandi og öðr-
um lysthafendum sem horfi til módernismans. Hann gagnrýnir þessa ofur-
raunsæisstefnu sem sé framhald af raunsæisstefnu 19. aldar (ætla mætti að
Halldór teldi sitt eigið nútímaraunsæi runnið úr gerólíkri átt). Og eins og
Kristmann stuttu síðar hafnar Halldór landnámi módernismans á Islandi
m.a. á þeim forsendum að þetta sé úrelt tíska og þar af leiðandi óþurft-
arverk að drösla henni hingað yfir hafið. Módernisminn flokkast semsé
undir mistök sem gerð hafa verið erlendis og eigi því ekki að endurtaka
hér á landi. Það er ekki síst módernisminn sem er „vandamál skáldskapar