Andvari - 01.01.2005, Qupperneq 110

108
ÁSTRÁÐUR EYSTEINSSON
ANDVARI
Þegar litið er um öxl til þessa tímabils í íslensku bókmenntalífi vekur
það athygli hversu lítt fræðimenn láta að sér kveða í umræðunni um verk
Joyce og annarra nútímahöfunda sem brotið höfðu blað í bókmenntum Vest-
urlanda. Ein ástæðan fyrir þessum seinlátu viðbrögðum hlýtur að felast í því
að á þessum tíma er íslensk bókmenntafræði sem og bókmenntagagnrýni
enn í afar veikri stöðu hvað varðar nútímabókmenntir og fræðilega umræðu
tengda þeim. Það skortir meðal annars á þátttöku fólks sem hefur stundað
bókmenntanám erlendis. Þetta breytist smám saman seint á sjötta áratugnum
og á þeim sjöunda, auk þess sem íslenskir rithöfundar taka að bregðast í
vaxandi mæli við erlendum nútímabókmenntum með umræðu og þýðingum.
Þessi viðleitni nær þó ekki nema að takmörkuðu leyti til prósaskáldskapar
módernismans. Mjög fáar módernískar skáldsögur höfðu verið þýddar um
og uppúr miðri tuttugustu öld, þrátt fyrir stóraukin þýðingaumsvif á þeim
árum og þeim fjölgar ekki að ráði á næstu áratugum, ekki einu sinni þegar
módernisminn lætur loks til sín taka af krafti í íslenskri skáldsagnagerð
uppúr miðjum sjöunda áratugnum með verkum Guðbergs Bergssonar, Thors
Vilhjálmssonar, Svövu Jakobsdóttur, Steinars Sigurjónssonar og fleiri höf-
unda.
Halldór Laxness hafði greinilega endurmetið afstöðu sína til módemismans
þegar hér var komið sögu og 1968 tók hann þátt í umbyltingu skáldsögunnar
með Kristnihaldi undir Jökli, þar sem „ósamræmið“, sem hann hafði áður
gagnrýnt, er í senn leikrænt viðfangsefni og formgerðareinkenni á sögunni.
Og kannski boðar Laxness vissa sátt við James Joyce og kvenhetju hans í
hinum kommulausa kafla í Ulysses, þegar látið er að því liggja að prestsfrúin
Ua, eða „Ursalei“, þessi kvenmynd eilífðarinnar, kunni að vera „írsk-spænsk
aðalsmær og valið til hennar í báðum ættum í marga liðu með tilliti til holds
[...].“ Þetta hljómar vissulega eins og vísun til Molly Bloom og gott ef þær
Ua eiga ekki sitthvað sameiginlegt.27
Byltingin í íslenskri skáldsagnagerð á sjöunda áratugnum var auðvitað
síðbúin miðað við atburðarásina víða erlendis. Það þýðir ekki að íslenski
módernisminn verði „epigónískur“, einskonar eftirásköpun og endurómur
þess sem skáldsagnahöfundur höfðu gert mun fyrr á tuttugustu öld. Það má
allt eins líta á þetta sem athyglisverða „tímaskekkju" sem lýsir sér m.a. í því
að þegar áðumefndir íslenskir skáldsagnahöfundar rjúfa loks múrinn þá búa
þeir ekki aðeins yfir þekkingu á umbrotunum snemma á öldinni (einkum
á þriðja áratugnum) heldur á „samþjöppuðum" inódemisma tveggja eða
þriggja kynslóða. Semsé ekki aðeins á James Joyce, Virginiu Woolf, William
Faulkner og Franz Kafka, heldur einnig Jorge Luis Borges, Samuel Beckett,
Albert Camus, Gúnter Grass, Alain Robbe-Grillet og fleiri höfundum. Ég
tel að í verkum íslensku höfundanna megi jafnvel sjá merki um „aðgengi“
þeirra að og úrvinnslu úr sköpunarstarfi þessarar margbreytilegu módemísku