Andvari - 01.01.2005, Page 129

ANDVARI
UPPSPRETTUR TÍMANS OG VATNSINS
127
varir og eld. Blátt er litur himins og rökkurs, ísblás hafs, kristalls og reykblár
svali hellis. Grænt er auðvitað haft um gróður, lauf og stilka, en einnig um
þörunga og fangavist! (iii, 10). Ennfremur eru gulnuð lauf, gulnandi straumur
(xviii, 1) og gullið skrín. Brúnt er sólbrennt andlit og moldlitar axlir. Hvít
er krúna dauðans og óendanleg hvít hönd (ix, 5), í heild virðist þetta einföld
litanotkun, yfirleitt neikvæð og næsta hefðbundin, líkt og sjá má á 19. aldar
ljóðum íslenskum.
Myndhvörf
Fræðimaðurinn Donald Davidson hefur skrifað merkt rit um myndhvörf,
það að tala um einn hlut sem væri annað, t. d. ævikvöld. Mér sýnist hann
hafa lög að mæla (bls. 254) um að myndhvörf (öðru nafni líkingar) verði
ekki útlagðar, tengsl kenniliðar (þess sem um er talað, „source“ á ensku) og
myndliðar (þess sem líkt er við, „target“ á ensku) séu ævinlega ótæmandi,
a.n.l. óræð. í eftirfarandi umfjöllun hér verður því helst fengist við hverju
er líkt við hvað, og hve breitt bil er á milli þeirra liða. Það bil er jafnan
svo stórt, og fjölbreytni kenniliða og myndliða svo mikil, að ekki virðist
ávinningur að nánari flokkun, t.d. eftir því hvort myndhvörfin byggjast á
útlitslíkingu liðanna eða afstöðu (analógíu)14. Hinsvegar er aðgreindur und-
irflokkur líkinga, þar sem eru persónugervingar, þ.e. að talað er um hugtök,
hlut eða náttúrufyrirbæri eins og það væri mannvera. Einnig er talað um
lífgervingu (eða lífgun), en þá er talað um dauðan hlut eins og hann væri
lífvera, oftast dýr eða fugl. Þannig talar t.d. Jakob Smári um ský sem hesta-
stóð, Einar Benediktsson og Tómas Guðmundsson tala um öldur eins og
þær væru hestar, en Jóhann Sigurjónsson líkir myrkrinu við hest í „Sorg“.
Einkum verða þó líkingar flokkaðar eftir formi, í eignarfallssambönd, við-
líkingar og aðrar líkingar.
Persónugervingar
Þær hafa verið algengar í ljóðum frá aldaöðli. Einna algengast held ég sé að
persónugera náttúrufyrirbæri. Þau verða lesendum þá nákomin; t.d. hjalandi
lækur eða foss, blær hvíslar, sólin brosir, ský grúfa grátþung. I könnun minni
á ljóðum þjóðskáldanna á 19. öld reyndust persónugervingar vera að meðal-
tali fjórðungur líkinga að tiltölu, helmingur hjá blæleitnum, en fóru uppí fjóra
fimmtu líkinga hjá sumum skáldum (Sigurjóni Friðjónssyni og Huldu). Þær
eru tiltölulega fáar í Tímanum og vatninu (5 af 64), en þriðjungur (75) líkinga
Lokaljóða Steins. Hjá þjóðskáldunum er fjórðungur persónugervinga fyrir-
bæri himins og ljóss, ámóta tíð eru jarðnesk fyrirbæri (ísland, fjall, o.þ.u.l.).
Nokkuð minna er um persónugervingar vatns, öldu, fljóts o.þ.h., en sértök eru