Andvari - 01.01.2005, Síða 149

ANDVARI
UPPSPRETTUR TÍMANS OG VATNSINS
147
persónugervingu þeirra og líkingum við hluti í nánasta umhverfi fólks, þá
ríkir yfirleitt gagnstæð stefna í módemismanum, að nota líkingar til að gera
kunnuglega hluti ankannalega, framandi. Þetta færist í aukana frá fyrri gerð
Tímans og vatnsins til seinni gerðar, jafnframt því sem ástaljóðasvipurinn
rénar.
Aðferðin birtist í ljóðum Halldórs Laxness frá 1927, en þó hefur Steinn
fremur lært hana af mannen utan vág (1940) eftir Erik Lindegren, en beinasta
fyrirmynd Lindegrens virðist aftur vera sónhendubálkur eftir Dylan Thomas
frá 1936.
Hjá Steini gætir þessarar aðferðar ekki aðeins í Tímanum og vatninu,
heldur einnig í nokkrum ljóðum hans frá sama skeiði, sem hér hafa verið
borin saman við Tímann og vatnið undir heitinu Lokaljóð Steins. Eg reyndi
að flokka líkingar Steins eftir því hvort þær byggðust á afstöðu eða svip, en
það tókst ekki, vegna þess hve breitt bil er milli kenniliðar og myndliðar, og
þótt við fylgjum framangreindum boðskap André Breton, að með þeim séu
mikilvæg tengsl og stefni í átt að mikilvægu atriði, þá reynir svo á skáld-
lega ímyndun að skynja þau, að greinargerð fyrir þeim rúmast ekki hér.
Fyrrgreind athugasemd Hallbergs um líkingar mannen utan vág, að þær séu
mjög skynrænar, en yrðu aldrei skynjaðar, þykir mér sannast á ljóðum Steins.
Sem dæmi mætti nefna: „Gagnsæjum vængjum/ flýgur vatnið til baka/ gegn
viðnámi sínu“, „A hornréttum fleti/ milli hringsins og keilunnar/ vex blóm
dauðans“, o.s.frv. I heild birta flestar framangreindra líkinga í ljóðum Steins
samsetningu ósamræmanlegra liða, og má það ótvírætt kallast megineinkenni
þessara ljóða Steins, bæði Tímans og vatnsins og annarra svipaðra ljóða frá
síðustu árum hans. Sértökum er líkt við ljós, hljóð, angan, hús og fjall. Til-
finningum og ljósi er líkt við blóm, hugsunum við hesta og bráðið vax; en
draumi, dögum, myrkri, nótt, rödd og hugsunum er líkt við fugl, myrkri er
auk þess líkt við hjól; vængjaþyt við ljós, hönd við fugl og sprengju, og svo
mætti áfram telja. En svo sundurleit atriði sem hér eru tengd, verða líking-
amar þó enn framandlegri við myndrænar lýsingar.
Hvað varðar persónugervingar, ber mest á sértökum í mannen utan vág
Lindegrens, þær eru helmingur persónugevinga þar. Olíkt þeirri hefð að
gera sértök skynjanleg líkt og persónur klassískrar goðafræði, þá eru hér
kenniliður og myndliður í sláandi andstæðum. Sértök eru aftur á móti aðeins
þriðjungur persónugervinga Steins, mest ber þar á náttúrufyrirbærum, skv.
íslenskri hefð. En hegðan persónugervinga Steins er mjög sérkennileg, líkt
og hjá Lindegren, og raunar einnig í ljóðum Halldórs Laxness frá miðjum
þriðja áratug aldarinnar.
Bæði í mannen utan vág, Tímanum og vatninu og Lokaljóðum Steins er
mest um að sértök séu tengd hlutlægum fyrirbærum í ýmisskonar líkingum,
en litlu minna er um að hlutlægu sé líkt við hlutlægt (hlutföllin eru 4/3 eða