Æskan - 01.07.1971, Blaðsíða 35

Sannleikur eSa þjóðsaga? Sagan segir, aS Arkimedes hafi setið niðursokkinn við útreikninga á stærðfræðilegu verkefni, sem
hann hafði teiknað í sandinn á markaðstorginu. Þá hafi drukkinn rómverskur hermaður ónáðað hann, og Arkimedes hafi
Sa9t reiðilega: „Skemmdu ekki hringana mína.“ Við þetta hafi hermaðurinn reiðzt og stungið hann til bana.
teningur, eitt pund á þyngd, minni en jafnþungur silfurten-
ln9ur (gull er þyngra en silfur) og mundi þvi ryðja frá sér
minna vatni! Þetta var hugmynd hans, — og tilraunir hans
s*aðfestu hana. Hann notfærði sér þetta til þess að rann-
s3ka, hvort silfri vgeri blandað i kórónuna. Til þess notaði
hann þrjú jafnstór vatnsílát og þrjá jafnþunga málmhluti,
e- sjálfa kórónuna, jafnþyngd hennar i gulli og jafnþyngd
hennar í silfri. Það kom í Ijós, að kórónan ruddi frá sér
^öira vatni heldur en gullteningurinn, en aðeins minna en
Sllturteningurinn. Þar með var sannað, að kórónan var ekki
hain til úr hreinu gulli.
^n Arkimedes hafði afrekað margfalt meira — hann
haf<5i uppgötvað einn þýðingarmesta leyndardóm náttúrunn-
ar; að hægt er að mæla fasta hluti með þvi vatnsmagni,
Sam þeir þrýsta frá sér. Þetta lögmál sérvigtar er nefnt
^rkimedesarlögmál. Og enn í dag, rúmum tvö þúsund árum
s‘ðar, byggir fjöldi vísindamanna útreikninga sína á þess-
ar' uppgötvun.
Arkimedes var einn af fáum vísindamönnum síns tima,
Ssrn hugsuðu út tilraunir og framkvæmdu þær til þess að
Sanna kenningar sínar. Flestir heimspekingar og stærð-
r®ðingar þess tíma létu sér nægja að skrifa ýtarlegar og
rtlargbrotnar skýringar á niðurstöðum sinum til þess að
Vnna þeer. Arkimedes var hins vegar ekki ánægður, fyrr
en hann hafði fengið staðfestingu á því, að hugmyndir hans
^®ru framkvæmanlegar. Margar af tilraunum hans leiddu
nnikilvægra uppgötvana. Ein þeirra er hin svonefnda
rkimedesar-skrúfa. Það var korktappalöguð risastór skrúfa
innan í þéttum skáhallandi hólki, og lá neðri endinn niður
i djúpan skurð. Ef þessari skrúfu var snúið, dró hún að sér
vatn og flutti það á hærri stað. Endurbættar útgáfur af
þessari skrúfu eru enn í notkun.
Ævintýralegar sögur eru sagðar um aðrar vélar, sem
Arkimedes á að hafa fundið upp. T. d. er sagbfrá því, að
hann hafi smíðað vél, sem með lítilli orku hafi getað lyft
risaþunga. Til þess að sanna, hvernig hún ynni, hafði hann
sett enda á keðju um stafn þunghlaðins skips. Hann lét
draga keðjuna yfir allmörg skorukefli vélarinnar og fékk
Hieron konungi endann í hendur. Konungurinn dró í keðj-
una, og sér til mikillar undrunar gat hann, þótt hægt færi,
léttilega lyft skipinu upp úr sjó.
Þennan útbúnað þekkjum við í dag sem ,,flöskulest“.
Önnur þjóðsaga segir frá því, að þegar Rómverjar sóttu að
borginni Sýrakúsu af sjó, hafi Grikkir notað þessa vél með
góðum árangri. Þeir létu langar keðjur með risastórum
hökum á út fyrir hafnarmúrana og í sjóinn, og svo nánast
„veiddu" þeir skip Rómverja um leið og þeir sóttu að.
En mikilvægustu afrek Arkimedesar voru þó á sviði stærð-
fræðinnar. Á þeim tíma var enginn, sem gat reiknað ná-
kvæmlega flatarmál hrings. Arkimedes fann aðdáanlega ein-
falda lausn. Hann skrifaði einnig framúrskarandi bækur um
eiginleika og útreikning flatarmálsfræðilegra mynda, kúlu,
gorms, fleygboga, flatar, keilu og sívalnings, — en niður-
stöður hans eru viðfangsefni í skólum nútímans í rúmfræði.
Bók hans um reikning flatar, kúlu og sívalnings var al-
gjört meistaraverk, og sjálfur taldi hann hana vera sitt