Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1929, Page 18

18
vfddina í svonefndu tímarúmi. Allt eru þvi tómir atburðir í
ferviðu tímarúmi, þar sem vér ekki einungis getum bent
fram og aftur, til hægri og vinstri, upp og niður, heldur
verður jafnan eitt fyr og annað siðar. Rúmið er ekki sér og
tíminn sér, heldur er allt eitt tímarúm, eitt samfelldi (kon-
tinuum), þar sem atburðirnir verða til hver á fætur öðrum,
og allt er komið undir hraða þeirn, sem hlutir og atburðir
gerast með. Öll tilveran er á ferð og ílugi, þótt oss finnist, að
vér sjálfir stöndum kyrrir og miðum allt við oss hér og nú.
Jörðin fer með á að gizka 30 km. hraða á sekúndu kringum
sólina, og sólin með 19 km. hraða um Vetrarbrautina, en
Vetrarbrautin sjálf með hér um bil 400 km. hraða fram á
milli annara vetrarbrauta. Og þær . . . ? Ja, það vitum vér
ekki, nema hvað þær fara með minnsta kosti sama hraða
fram hjá oss. Og svo ímyndum vér oss hér og nú, að allt
standi kyrrtl
Hvernig varð nú þessi nýstárlega kenning til og hvað ber
hún í skauti sínu? Það er löng og að ýmsu leyti erfið saga
að segja frá þvi og að vissu leyti ómögulegt án stærðfræði-
legra formúla. Eu einhverja úrlausn verður þó að gera, úr
því að farið er að segja frá þessu.
Þegar Ptolemaiosar-kenningin valt úr sessi, var það
fyrir einar 8 bogmínútur, er Marz skeikaði frá aukabraut
þeirri, sem hann átti að renna í. Þegar farið var að efast
um, að þyngdarlögmál Newlons væri hárrétt, var það út af
einum 43 bogsekúndum á heilli öld, sem Merkúr skeikaði
frá sólnándardepli sínum..
Um bogmínúturnar á Marzbrautinni sagði Kepler: »Úr
þessum 8 minútum viljum vér skapa nýja kenningu, er skýri
fyrir oss hreyfingar allra reikistjarna«. Um bogsekúndurnar
á Merkúrsbrautinni hefði Einstein getað sagt: »Úr þessum
43 bogsekúndum á öld vil ég skapa nýja heimsskoðun«.
Með öllu mögulegu móti höfðu menn reynt að skýra þessa
færslu á sólnándardepli Merkúrs, en ekkert kom að haldi,
fyr en Einstein kom fram með afslæðiskenningu sina; en
hún bylti ekki einungis við hinum stjarnfræðilegu skoðunum
manna, heldur og hugmyndum þeirra um tíma og rúm og
alla fastákveðna hluli. Flest hin fastákveðnu hugtök eðlis-
fræðinnar leika nú á reiðiskjálfi, þvi að nú á flest að vera
hvað öðru afstætt, svo að allt komi heim, en fæst eða helzt
ekkert fastákveðið, nema ef vera skyldi sjálfur Ijóshraðinn