Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1929, Side 142

142
rænan hált, liktu sameindum lofttegundanna við smákúlur,
er væru harðari en stál, og flygju hver um aðra þvera eins
og kúlnahrið á vígvelli. Þrýstingi Iofttegunda mætti t. d. líkja
við haglhríð á rúðu, og er hljóð bærist með hljóðbylgjum
loftsins, væru það aftur þessar smákúlur, sem flyttu hljóðið
með hreyfingum sinum. Reynt var og, þótt ekki tækist það
jafn-vel, að skýra eiginleika fljótandi og fastra efna með lik-
um hætti, og loks einnig eiginleika Ijóss og aðdráltarafls, —
en þar brást bogalistin. Þó hafði þelta engin áhrif á þá trú
manna og sannfæringu, að unnt væri að skýra öll fyrirbrigði
náttúrunnar á vélrænan hált. Þetta myndi aðeins þurfa meira
andlegt átak, en að síðustu myndi það koma í ljós, að öll
hin ólifræna náttúra væri ein allsherjar vél.
011 þessi skoðun á vélgengi hinnar ólifrænu náttúru hlaut
fyr eða síðar að hafa áhrif á skoðanir manna á lífi og með-
vitund. Fram á 19. öld var nú lifið talið sérstaks eðlis og að
nokkru leyti óskylt hinni ólífrænu náttúru. En er menn í
byrjun aldarinnar tóku að gefa gaum að því, að lífefnin
væru til orðin úr almennustu frumefnum eins og vatnsefni,
köfnunarefni, kolefni og súrefni; og er menn fóru að geta
búið til lifræn efnasambönd úr ólífrænum efnum, þá magn-
aðist sú trú æ meir og meir, að einnig mætti skýra allar
lifshræringar lifandi vera á alveg vélrænan hátt. Og þá var
ekki nema eitt skref eftir til þess, að hin vélræna heims-
skoðun og efnishyggjan næði tökum á anda manns og með-
vitund. Ef hægt var að sýna fram á, að meðvitundin væri
háð lifsstörfunum og þá sérstaklega heilastarfseminni, þá var
líka þar með lokið öllu sjálfræði og valfrelsi mannsins. Og
efnishyggja 19. aldar lét ekki sitt eftir liggja að koma þessari
trú inn hjá mönnum. Maðurinn átti eins og allt annað að
vera háður eðlisnauðsyninni og utan að komandi áhrifum;
hann átti ekki að vera frjáls eða sjálfráður um neitt. Heili
Newtons var aðeins svo dásamlega fullkominn af náttúr-
unnar hendi, að hann gat ekki að sér gert að finna þyngdar-
lögmálið og allt annað. Og Páll posluli kaus alls ekki að
verða frábrugðinn sínum fyrra manni, Sál; hann gat beinlínis
ekki að því gert, af því að hann var undirorpinn allt öðrum
áhrifum en áður.1)
En svo skiptir alveg um i byrjun 20. aldar. Nítjánda öldin
var búin að haldast nógu lengi til þess, að eðlisfræðingar
1) Sbr. The Mysterious Universe, bls. 18 o. s.