Hugur - 01.01.1991, Side 81

HUGUR
Skúli Pálsson
79
sérstakt hlutverk vegna þess að þá var farið að leggja mikla áherslu á
að rannsaka þyrfti starfsemi hugans til að skilja hvemig hægt er að
öðlast örugga þekkingu.
Þekkingarfræðingar þessa tíma litu svo á að allur efniviður hugs-
unarinnar væri einhverjar myndir í huganum, hugmyndir, skynjanir
eða frumskynjanir, eins og Hume kallaði það. Samkvæmt þessu er öll
hugsun, og reyndar allt sem fram fer í huganum, straumur einfaldra
hugmynda. Hin almennu hugtök eru líka hugmyndir sem hafa orðið
til við skynjun, til dæmis er hugtakið „maður“ í rauninni mynd í
huganum af manni, en þessari mynd er beitt á ákveðinn hátt.3
Hume skilgreindi ímyndunaraflið í samræmi við þetta kerfi sem
hæfileika til að flytja til hugmyndir og raða þeim.4 ímyndunarafl er
þannig hæfileiki til að setja saman til dæmis hugmyndirnar um hest
og um horn til að fá hugmynd um einhyming, eða hugmyndirnar um
gull og um fjall til að fá fram hugmyndina um gullfjall.
Kant hefur heldur almennari skilgreiningu: ímyndunarafl er hæfi-
leiki til að skoða hlut í huga sér án þess að hluturinn sé nærri.5
ímyndunaraflið fæst alltaf við einstakar hugmyndir, eða hugmyndir
um hið einstaka, en ekki almenn hugtök. Það er til dæmis hægt að
ímynda sér þríhyrning og þegar við teiknum þríhyrning á blað má
segja að við ímyndum okkur einn af óendanlega mörgum mögulegum
þríhyrningum. En hugtak þríhyrningsins er ekki hægt að ímynda sér
því það er sértækt, hefur enga tiltekna mynd, en það er hægt að skilja.
Hugtök eru þessvegna viðfangsefni skilningsgáfunnar en aldrei
ímyndunarafls. Að þessu leyti er það eins og skynjun, því hún er
alltaf skynjun á einhverju einstöku, hin almennu hugtök er ekki hægt
að skynja. En skynjun er bundin því að viðfangið sé nærri. Kant telur
þessvegna, eins og margir heimspekingar, ímyndunaraflið vera á
milli skynjunar og hugsunar.
3 John Locke var sá scm útfærði þessa hugmynd hvað rækilegast og gerði hana að
nákvæmu kerfi. Margir sem á eftir honum komu, þar á meðal Kant, unnu innan
þessa kerfis. Ymislegt má gagnrýna við það að gera alla starfsemi hugans að
straumi hugmynda en hér verður ekki farið út í það þar eð þessi hugsunarháttur
var Kant mjög tamur og Kant er helsta viðfangsefni mitl hér.
4 David Hume, A Treatise of lluman Nature (Oxford University Press, Oxford
1978), s. 10.
5 „Einbildungskraft ist das Vermögen, einen Gegenstand auch ohne dessen
Gegenwarl in der Anschauung vorzustellen", Immanuel Kant, Kritik der reinen
Vernunft, (Felix Meincr Verlag, Hamburg 1956), B151. Þegar vísað er f
Gagnrýni hreinnar skynsemi þýðir bókstafurinn A að átt sé við blaðsíðutöl fyrstu
útgáfunnar frá 1781; stafurinn B táknar aðra útgáfu frá 1787.