Hugur - 01.01.1991, Síða 111

HUGUR
Járnbúr skrifrœðis og skynsemi
109
menn vissu þegar á dögum Webers, og raunar löngu fyrir daga
Webers. í þeim tilgangi má vitna í stuttan kafla eftir þann glögga
heimspeking John Stuart Mill, sem tekinn er úr bók hans Frelsið:
Og jafnvel þótt fyrir geti komið, að umbótasinnaður maður eða menn
hefjist til æðstu valda, hvort heldur fyrir tilviljun undir harðstjórn eða
af eðlilegum ástæðum undir lýðstjórn, þá eru allar þær umbætur
óframkvæmanlegar, sem eru gagnstæðar hagsmunum embættisstéttar-
innar. Slíkt er hið dapurlega ástand í Rússaveldi að sögn þeirra, sem til
þekkja. Sjálfur keisarinn er máttvana andspænis embættismönnunum.
Hann getur rekið einstaka menn í útlegð til Síberíu, en hann getur ekki
stjómað ríki sínu án þeirra né gegn vilja þeirra. Þeir hafa þegjandi
neitunarvald, þar sem þeir geta látið vera að framkvæma hverja
ákvörðun keisarans. Ástandið er litlu betra í ýmsum siðmenntaðri
löndum, þar sem uppreisnarandi er almennari. Þar er almenningur því
vanur, að ríkið annist alla hluti fyrir hann, eða að minnsta kosti hinu,
að hann geri ekkert sjálfur án leyfis stjórnvalda og jafnvel leið-
beininga. Auðvitað kenna slíkar þjóðir ríkisvaldinu um allt, sem miður
fer. Og þær gera byltingu, sem kallað er, þegar þolinmæði þeirra er á
þrotum. Þá vindur einhver annar sér í hásætið með lögmætu samþykki
þjóðarinnar eða án þess. Hann gefur embættismönnunum fyrirmæli, og
allt gengur sinn gang að mestu með sama hætti og áður. Því
embættisstéttin er óbreytt og engin völ á mönnum, sem komið gætu í
hennar stað.29
Þess orð Mills eru afskaplega athyglisverð og segja kannski meira
er margan grunar um alla þá „stórviðburði" sem gerst hafa í
Rússlandi á þessari öld. En því hef ég vitnað til þeirra, að ég tel þau
styrkja þá skoðun mína að leiðtogi, sama hversu mikillar hylli hann
nýtur, og hversu sterkur sem hann er, ræður aldrei almennilega yfir
skrifræðinu einu og sér; hvorki því opinbera bákni sem Mill talar um,
né heldur flokksvélinni sem Weber telur forsendu fyrir völdum der
Fúhrer. Að mikilu leyti er leiðtoginn ávallt háður „vélinni" sem sér
um að framkvæma skipanir hans. Þetta eru í raun afar gömul
sannindi, jafn gömul Aristótelesi held ég, en að minnsta kosti hefði
Weber átt að kannast við þetta af skrifum Machiavellis sem benti
furstum framtíðarinnar á að hafa hina ráðandi stétt góða — og á
dögum Webers var hin ráðandi stétt skriffinnarnir eins og hann
sjálfur hafði forgöngu um að benda á. Þetta eru sígild sannindi sem
vert er að hafa í huga.
29 FrelsiB (Hið íslenska bókmenntafélag, 2. útg. Reykjavík 1978), s. 196.