Frjáls verslun - 01.11.2004, Blaðsíða 102

leik og með flutningi hennar vann Valtýr meiri
tíma tíl frekari viðræðna við íslandsráðgjafann.
Þær hóf hann á ný er hann kom aftur til Kaup-
mannahafnar og 6. nóvember um haustið flutti
hann iýrirlestur í félagi danskra lögfræðinga,
Juridisk Samfund. Þar kvaðst hann íýrst vera
þeirrar skoðunar að stöðulögin frá 1871 giltu
á Islandi, þótt sumir væru þar á öðru máli, og
lýsti því síðan á hvem hátt hann teldi að breyta ætti ríkjandi fyrir-
komulagi á sambandi íslands og Danmerkur. Þar fómst honum
svo orð:
„Mín skoðun er sú, að breytingin ætti að vera fólgin í því, að
skipaður sje sjerstakur ráðgjafi fyrir ísland, er sje óháður ríkis-
ráðinu í hinum sjerstöku málefnum landsins og beri ábyrgð fyrir
alþingi á sjerhverri stjómarathöfn. Enn fremur að þessi ráðgjafi
sje Islendingur, er eigi sjálfur sæti á alþingi og semji við það.“
islandsráðgjafinn yrði að vera í Kaupmannahöfn Þegar kom
fram um mánaðamótin mars-apríl 1896 virðast viðræður Valtýs
og Nellemanns hafa verið komnar á það stig að Valtýr taldi sig
ekki geta komist lengra í bili. Nellemann hafði þá fallist á, eftir
að hafa ráðfært sig við aðra ráðherra í dönsku ríkisstjóminni, að
Islendingar fengju sérstakan ráðgjafa með ábyrgð fyrir Alþingi.
Hann yrði hins vegar að vera búsettur í Kaupmannahöfn og
sitja í ríkisráðinu eins og aðrir ráðgjafar. Virðist svo sem danska
stjómin eða Neflemann hafi gert Valtý eins konar óformlegt til-
boð í þessa átt og viljað fá svar sem fyrst og þá um leið vitneskju
um, hve margir þingmenn myndu styðja málið á þingi.
Valtý þóttu þetta greinilega harðir kostir, þótt hann teldi
ávinninginn einnig umtalsverðan, og hann treysti sér ekki til að
ganga til frekari samninga við stjómina án þess að kanna hug
samþingsmanna sinna. Það var hins vegar hægara sagt en gert.
Enn var rúmt ár þar til Alþingi kæmi næst saman og þingmenn
vom dreifðir um aflt land. Af þeim sökum afréð hann að semja
og láta prenta bréf, sem hann sendi öllum þingmönnum, nema
Benedikt Sveinssjmi. Afstöðu hans taldi hann sig vita fyrirfram.
Bréfið var dagsett 8. apríl 1896. í því greindi Valtýr þing-
mönnum frá þeirri viðleitni sinni að ná fram umbótum í stjómar-
skrármáflnu og því, hvaða stjómarbót væri mögulegt að fá fram-
gengt eins og á stæði.
Bréf Valtýs vakti hörð viðbrögð meðal þingmanna. Hann
hafði óskað eftir því að þeir fæm með það sem trúnaðarmál, en
nokkrir þingmenn virtu þá ósk að vettugi og leið ekki á löngu,
uns það var komið í blöðin. Þar fékk bréfið - og fyrirlesturinn
í Juridisk Samfund - misjafnar undirtektir, en þó ekki veni en
svo að Valtýr afréð að stíga skrefið til fufls, átti kannski ekki
annars úrkosti úr því sem komið var. Hann hafði vænst þess að
danska stjómin sýndi stuðning sinn með þvi að skipa sérstakan
Islandsráðgjafa áður en Alþingi kæmi saman sumarið 1897 og
gæti hann þá lagt fyrir þingið stjómarfrumvarp um breytingar
á stjómarskránni í anda þeirra tiflagna sem fram komu í bréfi
Valtýs til þingmanna og vom niðurstaða viðræðna þeirra Nelle-
manns. Af því varð þó ekki, að einhverju leyti vegna stjómar-
skipta í Danmörku og því að Neflemann varð að láta af embætti
vegna heilsubrests. Undir vor 1897 tók stjómin þó á sig rögg
og samdi frumvarp um breytingar
á stjómarskránni, sem hún fékk
Valtý í hendur og fól honum að
flytja - sem þingmannafrumvarp.
Þar með var töluvert dregið úr vægi
þess.
Frumvarpið var stutt, aðeins
fimm greinar. I 2. grein var kveðið
á um stöðu ráðgjafans og sagði þar að honum væri heimilt að
sitja á Alþingi og taka þátt í umræðum, en atkvæðisrétt hefði
hann ekki nema hann væri jafnframt þingmaður. Hvergi var í
frumvarpinu beinlinis tekið fram, að ráðgjafinn geti ekki haft
önnur embættisstörf með höndum jafnframt því að vera íslands-
ráðgjafi, og hvergi var minnst á búsetu hans. Þingmenn gengu
hins vegar út frá því, að ráðgjafinn hefði ekki önnur málefni með
höndum en sérmál íslands og allir vissu að stjómin var ófáanleg
til að fallast á að hann sæti annars staðar en í Kaupmannahöfn.
Átökin um valtýskuna Miklar og heitar umræður urðu um
frumvarpið á Alþingi og urðu málalyktir þær, að efd deild sam-
þykkti frumvarpið en í neðri deild var það fellt. Þar með var
lokið fyrstu hrinu átakanna um valtýskuna, sem þó var fráleitt
úr sögunni. Hún naut stuðnings margra öflugra þingmanna
og blaðamanna, sem litu svo á að með samþykkt frumvarpsins
væri stigið stórt skref í átt til aukinnar sjálfstjómar, auk þess sem
íslendingum gæfist tækifæri til að bijótast út úr þeirri sjálfheldu
sem stjómarskrármálið var komið í. Þessir menn fltu á samþykkt
frumvarpsins og skipan íslendings í stöðu íslandsráðgjafa, sem
bæri pófltíska ábyrgð fyrir Alþingi, sem mikilvægan áfangasigur.
Nýi ráðgjafinn, sem flestir gerðu ráð fyrir að yrði Valtýr sjálfur,
gæti barist fyrir málefnum íslands innan stjómkerfisins af meira
afli en embættismenn á borð við landshöfðingja og smám saman
fært þjóðinni aukið sjálfstæði. Væm þingmenn ósáttir við störf
hans væri þeim í lófa lagið að setja hann af. Með öðram orðum:
Islendingar fengju a.m.k. takmarkað þingræði, sem Danir höfðu
ekki á þessum tíma.
Valtýr hafði frumvarp sitt aftur með sér til þings árið 1899,
en þar varð saga þess nokkuð önnur en 1897. Af einhveijum
ástæðum flutti Valtýr frumvaipið ekki sjálfur, og tók reyndar
aldrei til máls um það. Framvarpið var lagt fram í efri deild og
var sr. Sigurður Stefánsson í Vigur flutningsmaður þess. Þing-
deildin samþykkti framvarpið með 7 atkvæðum gegn 3 og sendi
það síðan til neðri deildar. Þar brá svo við að fellt var að kjósa
nefiid til að fjalla um það og síðan var það fellt í lok 1. umræðu, í
bæði skiptin með jöfnum atkvæðum, 11:11.
Valtýskan féll Öðru Sinni Þar með var valtýskan fallin öðra
sinni en nú var kjörtímabilinu lokið og vorið 1901 skyldi kjósa
nýtt þing. Þær kosningar vora tvísýnar og að þeim loknum stóðu
fylkingar Valtýinga og andstæðinga þeirra nánast jafnar. Þegar
þing kom saman um sumarið forfallaðist einn þingmaður úr
andstæðingahópi Valtýs og þá tókst Valtýingum að tryggja sér
meirihluta í báðum þingdeildum með því að kjósa forseta þeirra
úr hópi andstæðinga sinna en forsetar höfðu ekki atkvæðisrétt
á þessum tíma. Valtýr bar síðan framvarp sitt fram og var það
Þá sigraði steftia dr. Valtýs að
öllu öðru en því, að afráðið
var að Islandsráðherra yrði
búsettur í Reykjavík en ekki
í Kaupmannahöfn, eins og
Danir höfðu áður krafist.