Frjáls verslun - 01.11.2004, Blaðsíða 101

I
Árbakka á Skagaströnd 11. mars 1860. Hann varð stúdent frá
Lærða skólanum í Reykjavík vorið 1983 og sigldi samsumars til
náms í norrænum fræðum við Hafnarháskóla. Þar varði hann
doktorsritgerð sína um húsagerð og híbýlahætti Islendinga á
söguöld árið 1889 og árið 1890 varð hann dósent við háskól-
ann. Þar starfaði hann til dauðadags, árið 1928.
Stjómmálaþátttaka Valtýs hófst iýrir alvöm er hann var kjör-
inn þingmaður Vestmannaeyja árið 1894 og tók sæti á Alþingi
það ár. þar átti hann sæti með litlum hléum til ársins 1913.
Fyrsta þingið sem Valtýr sat var að ýmsu leyti ólikt næstu
þingum á undan, þar sem endurskoðun stjómarskrárinnar
hafði yfirgnæft öll önnur mál. Hann studdi þar heils hugar
frumvarp sem borið var fram að hvötum Vestur-íslendingsins
Sigtryggs Jónassonar um stofnun ensk-íslensks félags er tæki
að sér að annast siglingar gufuskipa hingað til lands og með
ströndum fram og kæmi jafnframt á fót jámbrautarsamgöngum
hér á landi. Valtýr var einn skeleggasti stuðningsmaður þessa
frumvarps á þinginu og flutti athyglisverðar ræður því til stuðn-
ings. Örlög þess urðu þau að það var samþykkt í neðri deild en
dagaði uppi í efri deild og var svo úr sögunni.
Setan á Alþingi sumarið 1894 sannfærði Valtý Guðmunds-
son um tvennt. í íýrsta lagi, að ekkert væri íslensku þjóðinni
jafn brýnt og umbætur í efnahags- og samgöngumálum, og
í annan stað, að engu yrði áorkað í þeim málum nema lausn
fengist í stjómarskrármálinu, þ.e. endurskoðun stjómarskrár-
innar frá 1874. Það mál heltók svo hugi flestra þingmanna og
mikils hluta þjóðarinnar að fáir vom til viðtals um annað, töldu
jafnvel fá önnur mál verðug viðfangsefni þingmanna. A stjómar-
skrármálinu strandaði öll umbótaviðleitni á öðmm sviðum.
Baráttuglaður og gaf úl Eimreiðina Á þinginu sumarið 1894
varð Valtý einnig enn ljósara en lýrr, að ekki væri til eins að
halda áfram á sömu braut og þingmenn höfðu fetað frá 1881.
Hann var baráttuglaður hugsjónamaður, en gerði sér jafnframt
grein fýrir því, að flest deilumál má leysa með samningum, þar
sem báðir aðilar slá nokkuð af kröfum sínum. Þess vegna afréð
hann að leita nýrra leiða. Til þess að sú viðleitni mætti bera
árangur taldi hann að breyta yrði hugsunarhætti þjóðarinnar,
auka menntun hennar, víðsýni og þekkingu. I þeim tilgangi
beitti hann sér haustið 1894 týrir því að stofnað yrði nýtt tíma-
rit, sem hóf göngu sína árið efhr. Það hlaut nalhið Eimreiðin
og var Valtýr aðaleigandi þess og ritstjóri. Nafngift tímaritsins
var táknræn, því var ætlað að draga þjóðina spölkom áfram á
framfarabrautinni.
í stjórnarskrármálinu afréð
Valtýr að reyna nýja leið, notfæra
sér að hann var eini þingmaðurinn
sem var búsettur í Kaupmanna-
höfn og freista þess að ná sam-
komulagi við dönsku stjómina um
lausn, sem báðir gætu sætt sig við.
Það taldi hann hins vegar óhjá-
kvæmilegt að gera týrst í stað án
atbeina Alþingis, enda augljóst að
Jf v .5
Valtýr tapaði kapphlaupinu um ráðherrastólinn við Hannes
Hafstein og þess vegna hafa margir litið svo á að hann hafi
orðið undir í hinni pólitísku baráttu. Þessi skoðun er þó hæpin.
Stefna Valtýs sigraði.
hann yrði að ganga að nokkm leyti gegn stefnu meirihluta
þingmanna á undanfömum ámm. Honum var þó ljóst, að
hann yrði að tryggja sér stuðning a.m.k. nokkurra áhrifa-
mikilla þingmanna þegar í upphafi.
Um haustið 1894 hóf Valtýr viðræður við Johannes Nelle-
mann íslandsráðgjafa. Ekki er vitað með vissu hvað þeim fór á
milli, né heldur hvor hafði frumkvæðið, en þeir hafa vafalaust
rætt hugsanlegar breytingar á stjómarskránni. Hinn 15. janúar
1895 skrifaði Valtýr Skúla Thoroddsen, sem hann hafði áður
rætt málið ýtarlega við, og kvaðst hafa „haft langa konferancer"
við Nellemann en vera bundinn þagnarheiti um viðræðumar.
Hann kvað ráðgjafann ekki ófúsan til að fallast á uppástungur
sínar, en allt væri enn á huldu um málalokin.
Stjórnmálaástandið ótryggt í Danmörhu Nellemann hefur
vafalaust viljað fara varlega í viðræðunum við Valtý enda var
stjómmálaástandið ótryggt í Danmörku um þessar mundir og
stefnubreyting stjómarinnar í samskiptum við Islendinga hefði
getað valdið henni vandræðum. Fyrsta árangurmn af viðræð-
unum má hins vegar að líkindum greina í því að þegar Alþingi
kom saman sumarið 1895 sameinuðust fimm þingmenn um
að bera fram þingsályktunartillögu þar sem skorað var á
stjómina að sjá til þess að íslensk sérmál yrðu ekki borin upp
í danska ríkisráðinu, að Alþingi gæti komið fram lagaábyrgð á
stjómarathöfnum gagnvart innlendum ráðgjafa, sem búsettur
væri hér á landi og mætti á þinginu, og loks að stofnaður yrði
landsdómur til að dæma í málum sem
neðri deild Alþingis eða konungur gæti
höfðað á hendur æðsta valdsmanni hér
á landi.
Valtýr var meðal þeirra sem bám
þingsályktunartillöguna fram og þótt ekki
verði um það fullyrt er trúlegt, að hann
hafi haft frumkvæði að henni. Tíllagan
var samþykkt, en frumvarp í anda endur-
skoðunarsinna var fellt Á tillöguna má
líta sem eins konar málamiðlun eða bið-
Það er fyllilega réttmætt að nefna
Valtý höfund heimastjómar.
Enginn einn maður átti meiri
þátt í að móta rás atburðanna
á ámnum 1894-1904 en
hann, og auk frumvarpsins um
stjómarskrármálið vann hann
mikið að öðmm stómm málum.
101