Ný saga - 01.01.1990, Qupperneq 12

EGILL ÓLAFSSON
Þóröur Þoriáksson biskup í Skálholti taldi nauösynlegt aö sporna gegn
„stórum vandræöa málum ... so framt sem guö ei styggist, samviskan
veikist eöur náunginn hneykslist. “ Meö Þóröi á myndinni er kona hans
Guöríöur Gísladóttir.
æru fólks. Einn af þessum
góðu mönnum var Paul Beyer
fulltrúi amtmannsins á Bessa-
stöðum en bændur og búend-
ur á Álftanesi í Gullbringu-
sýslu virðast hafa haft gaman
af því að uppnefna hann og
aðra granna sína í byrjun 18.
aldar. Beyer reiddist heiftar-
lega þessum uppnefnum og á
héraðsþingi í Kópavogi 13.
nóvember 1704 lagði hann
fram kæru þar sem hann seg-
ist hafa
fornumið, að nokkrar per-
sónur hér í Álftaneshrepp,
hafi með óviðurkvæmileg-
um lastmælum og illyrðum
uppnefnt, hans kongl.
Majst. til Danmerkur ...
Commerce Raad og Amt-
mann yfir þessu landi vel-
eðla og velbyrðigan hr.
Christian Múller og hans
velbyrðigheita þénustufólk.
Einnig mig, mína kvinnu
og vinnufólk hér á Bessa-
stöðum. Sömuleiðis heiðar-
legt og velskikkað fólk í
Garðahverfi og annars stað-
ar á Álftanesi, sem er bæði
í móti guðs vilja og kóngl.
Majst. allra náðugasta út-
gefnu lögmáli...32
Beyer gaf þinginu þau fyri-
mæli að rannsóknin skyldi ná
til allra, jafnt húsbænda sem
vinnuhjúa. Greinilegt er að til-
efni ákærunnar var fyrst og
fremst sú aö hann og hans
heimafólk hafði verið kallað
„viðurstyggilegum nafngift-
um.“ Rannsóknin á uppnefna-
málinu varð mjög umfangs-
mikil sem sjá má á því að
Beyer stefndi öllum bændum
og búendum í Álftaneshrepp
til Kópavogsþings til að bera
vitni. Hreppstjórar höfðu áður
skrifað niður nöfn og upp-
nefni allra þeirra sem upp-
nefndir höfðu verið. I>ar var
um að ræða furðulegt saman-
safn viðurnefna. Skiljanlegt er
að sumir hafi reiðst. Hrepp-
stjórarnir náðu að skrá niður
uppnefni 19 kvenna og 24
karla. í þeim tilfellum sem
konur voru uppnefndar var
uppnefnið oftast nær á ein-
hvern hátt tengt kynferði, til
dæmis kettlingamóðir, yrð-
lingamóðir, burhrúa, útburða-
móðir og kossaglenna. A list-
anum eru tvö mjög klámfeng-
in uppnefni, það er ærkunta
og kuntusleikjari og önnur
vægari, kossaglenna og garða-
jagari. Það er greinilegt að í
mörgum tilfellum var verið að
draga dár að fólki með upp-
nefninu. Dæmi um þetta eru
uppnefni eins og Jón búrsnati,
Sigurður skita, Þórður þirils-
haus með þrem hnútum, Sig-
uröur gráskeggur, Ásmundur
allra bænda skítur, slorkvíga
og fleiri. Á listanum eru líka
nokkur uppnefni sem erfitt er
að skilja hvað eiga þýða. í
heild má segja að flest öll séu
uppnefnin á einhvern hátt
móðgandi fyrir þann sem fyrir
þeim varð.
Á lista hreppstjóranna var
kona Beyers efst á blaði. Því
miður er uppnefni hennar ó-
kunnugt þar eð dómabókin er
nokkuð skemmd. Ekki er ólík-
legt að Beyer hafi upphaflega
kært vegna þessa uppnefnis.
Reynt var að grafast fyrir um
hvort Múller amtmaður og
Beyer hefðu verið uppnefndir.
Heldur gekk illa að fá frant
skýr svör þar um. Þingsóknar-
menn kváðust hafa heyrt þá
uppnefnda en enginn gat
munað hvaða viöurnefni þeir
höfðu fengið, sama hversu á-
kveðið var um það spurt. Lík-
legt má telja að enginn hafi
þorað að nefna uppnefnin á
svo virðulegum embættis-
mönnum, jafnvel þó þau væru
mörgum kunn.
Fjórum sinnum var þingað í
málinu í Kópavogi en illa
gekk að fá fram ótvíræðar
sannanir. Vinnufólkiö sem var
grunað um að hafa búið til og
notað uppnefnin sór af sér
alla sök. Á héraðsþingi 26.
júní 1705 lagði Beyer fram
bréf og má á því sjá að hon-
um þótti þinghaldið stefna í
ranga átt. Beyer spurði hvort
ekki ætti að refsa ákærðu svo
sem Norsku lög gerðu ráð fyr-
ir. í öðru lagi
hvort þeir halldast eða
reiknast eigi í erlegra
manna tölu, að æru og rétt-
arfari, sem þvílík skammar-
leg og viðurstyggileg smán-
ar upþnefni iðkað eöur
brúkað hafa, sem í héraðs-
bókina innfærð eru...33
Dómsmönnum varð fátt um
svör en þeir vísuðu í lögin:
Sannprófist nokkur að því
að hann skrifað hafi eður
uppdiktað, nokkur last-
mæli, smánarlegar nafngiftir
eður kveðling, um eða upp
á nokkuð erlegt fólk, en
vill þó ei vera bekéndur
síns nafns, þá honum að
missa sína æru og straffist í
Rannsóknin á upp-
nefnamálinu varö
mjög umfangsmikil
sem sjá má á því aö
Beyer stefndi öllum
bændum og búendum
í Álftaneshrepp til
Kópavogsþings til aö
bera vitni. Hrepp-
stjórar höföu áöur
skrifaö niöur nöfn og
uppnefni allra þeirra
sem uppnefndir höföu
veriö.
10