Teningur - 01.10.1991, Page 10

MATTHIAS VIÐAR SÆMUNDSSON
BLEKKING OG ÞEKKING
Um íslenska skáldsagnagerð
1
Það er eins og dulvitundin hafi aldrei
farið að heiman segir á vísum stað;
reynsla bernskunnar fylgir hverjum
og einum ævina á enda. Kannski eig-
um við bara einu sinni heima í orðsins
fyllstu merkingu; kannski er heimili
okkar á fullorðinsárum ekki annað en
ófullkomin eftirlíking heimilisins sem
var forðum. Og óþolanleg hugsun
vaknar með tilheyrandi spurn: Getur
verið að sagan hafi náð okkur á vald
sitt að fullu og öllu? Erum við lokuð
inni í leiklausum hversdagsleika? Frá
slíkri grunsemd er stutt yfir í auvirði-
lega blekkingu endurminningarinnar:
hvít léreftssegl og spegilsléttan árós.
Skáldsögur níunda áratugarins ein-
kennast af söknuði eftir upprunan-
um, gömlu og náttúrlegu sakleysi,
heilsteyptu umhverfi. Andblær þcirra
ber öðru fremur keim af eftirsjá. Lýst
er heimi sem við höfum yfirgefið eða
slysast til að glata, heimi sem laus er
við tvístring, þéttur í sér og óbrotinn.
í HVERSDAGSHÖLLINNI (1990)
eftir Pétur Gunnarsson kemur sögu-
maður að æskuheimili sínu miðaldra
maður: „Þessi heilsteypti heimur.
Líkt og heimur Aristótelesar áður en
Kóperníkus og þeir strákar náðu að
kollvarpa honum og jörðin sem var
miðja skrapp saman í hverja aðra
skopparakringlu í kringum sól og svo
koll af kolli velta úr sessi, sól, sólkerfi,
vetrarbraut - miðjan reynist alltaf
vera annars staðar - hver og einn
miöjuspilari fyrir sig cn kantspilari í
augum næsta.“ í minningu sögumanns
er eins og æskan hafi verið kvik og líf-
ræn heild - en hún er háð tíma sínum
og umhverfi: fólki, viðburðum, hús-
um. Getum við endurskapað þessa tíð
er spurt. Hún tengist okkur ekki í
stórtíðindum dagblaða né geymist
hún í rykföllnum myndaalbúmum.
Hún varðveitist öllu heldur í smá-
myndum sem skjótast upp í hugann
eins og af tilviljun; þær rúma oft
stórar hugsanir og mikilvæg örlög.
Þannig verður fortíð manns ekki flutt
yfir í annan tíma eftir fræðilegum
leiðum; hversdagslífið er of tvístrað
og margbrotið til að það komist fyrir
í fræðilegri ritgerð. Sögumaður Pét-
urs reynir að endurgera hið liðna í
ljóðrænum, myndvísum og brota-
kcnndum texta. Því fylgir Ijúfsár
kennd, vanmáttartilfinning; það er
alltaf eitthvað sem vantar. Og ekki
var allt bjart forðum; fortíðarþráin
getur verið sársaukafull.
Eftirsjáin er döpur í eðli sínu, nei-
kvæð gagnvart nútíðinni, fortíðar-
dýrkandi og full samviskubits - eitt-
hvað hefur gleymst, verið varpað fyr-
ir róða eða svikið. Þessi kennd er upp-
spretta tímavilltrar rómantísku þar
sem tilveran cr skautuð sundur. Sam-
kvæmt henni býr Guð hinum megin í
húsinu, þar sem við vorum einu sinni,
á æskuárum okkar - þar er móðirin,
náttúran, nítjánda öldin, Fáninn
rauöi. Framsækin lífsskoðun hlýtur
að vera reist á fullkomnu samþykki -
að sannleikur okkar sé hérna og núna
en hvorki á undan, ofan við né fyrir
utan. Einungis slíkt samþykki getur
hafið okkur yfir lamandi útlegðar-
kennd og kyrrstöðu; það eitt getur
leyst okkur undan bókmenntum sem
eru áhrifalausar og neikvæðar þótt
yfirbragð þeirra sé með gleðibrag.
Tökum á móti „formlausri, hljóðri,
hvítvoðungslegri mynd ófreskjunnar,"
sagði Derrida eitt sinn. Burt með eftir-
sjána.
Því er líkast sem fortíðarþráin hafi
náð valdi yfir heilli kynslóð rithöfunda;
þeir reyna í sífellu að skrifa sig aftur
fyrir Kóperníkus, þ.á m. Pétur
Gunnarsson, mcð skáldsögum um
reynsluheim barnsins; tala má um
tískufár í því samhengi. Af hverju?
Ætli það stafi ekki m.a. af því að veru-
leiki barnsins er öðruvísi en reynsla
fullorðins fólks; tíminn hefur ekki enn-
þá krækt í það klónum - þessi vitneskja
um að veröldin líður án þess að hrær-
ast. Barnið cr einhvern veginn sam-
runnið tímanum enda upplifir það
sjaldan hversdagsleika eins og við
sem föst erum í formum og yfirborð-
um frá degi til dags - jafnvel stórfeng-
legasta ást breytist í beinagrind föln-
aðra endurminninga, ritar Kúndera;
kyrrstaðan vekur tilvistarólund sem
margir þekkja, drepandi leiða. Barnið
stjórnar aftur á móti formum sínum
að vild, a.m.k. innra með sér; eitt hús-
horn opnar því nýjan heim. Pétur
8