Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1987, Side 78

76
Margrét Jónsdóttir
-a í nafnhætti snemma á eftir sbr. ná, en er hins vegar varðveitt í
sögnum með -ö-: gnöa, tröa (sbr. Noreen 1904:463-466) og hugsan-
legt er því að um fomnorrænt fyrirbæri sé að ræða. Tvö allómorf urðu
til í lýsingarhætti nútíðar eins og áður hefur komið fram. í lýsingar-
orðunum leiddu brottföllin til þess að allómorfum fjölgaði og auk þess
varð nokkuð um samfall orðmynda. Allómorf þágufalls eintölu og fleir-
tölu a- og ö-stofna lýsingarorða urðu -um og -m og sömu allómorf urðu
einnig til í þágufalli fleirtölu nafnorða.9 Fleirtölumorfem ö-stofna nafn-
orða urðu -ar og -r, sömu og hjá n-stofnum karlkyns. Kvenkynsorðið
á (q) og karlkynsorðið ái féllu því saman í ýmsum föllum; í nefnifalli
fleirtölu ár; í þágufalli fleirtölu ám (pm); í eignarfalli fleirtölu á. Brott-
föllin stuðluðu að því að til urðu tvímyndir eins og trúa og trú eins
og áður hefur verið nefnt. En það var ekki alltaf að til urðu tvímyndir
vegna áhrifa brottfalla; dæmi eru um að vegna brottfalls hafi orð breytt
um beygingu og önnur myndin horfið: lé (nú Ijár) sem hefði átt að
beygjast veikt.10
1.6
Þau brottföll sem hér hafa verið til umræðu virðast fyrst og fremst
eða eingöngu hafa verið hljóðfræðilegs eðlis, skilyrt af umhverfi.* 11 En
þrátt fyrir þessa hljóðfræðilegu skilyrðingu er þó að finna ýmsar und-
antekningar í fommálsorðabókum en þær verða ekki ræddar hér.12
9 -ni-allómorf er einnig til í þágufalli töluorðanna tveir og þrír og í fomöfnum í
þágufalli eintölu og fleirtölu, þeim.
10 í þessu orði átti nefnifallið að verða *léi en aukaföll *léa. Þetta gat hvorugt staðist
og því kom tvennt til. Til varð nefnifallið lé sem beygðist eins og tré. En röðin -éa(-)
varð -já(-) og því hafa menn endurtúlkað orðið og búið til nefnifallið Ijár. Ekki eru þó
allir sammála því að um veikt karlkynsorð hafi verið að ræða upphaflega, sbr. t.d. de
Vries.
11 Hugsanlegt er þó að um einhvers konar beygingarfræðilega skilyrðingu hafi verið
að ræða. Það má e.t.v. sjá í Hómilíubókinni sem varðveitt er í handriti frá um 1200 (sbr.
Hreinn Benediktsson 1965) að -u- virðist í allmörgum tilvikum varðveitast á eftir -ú- í
sögnum (búa, snúa, trúa) enda þótt það sé ekki alveg algilt. Hins vegar varðveitist það
ekki í nafnorðinu hjú (4 dæmi) og f lýsingarorðinu ótrú (2 dæmi) við sömu skilyrði.
Dæmin eru hins vegar örfá og erfitt að byggja á þeim fastmótaðar skoðanir.
12 Eitt þeina orða sem ekki fara á allan hátt eftir því sem við mætti búast er skór.