Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1987, Page 125

Orð aforði
123
Undir uppflettiorðinu átu-mein gefur Guðmundur þýðinguna ‘carci-
monia, vide Jutan’ (1683:18). Jutan hefur verið leiðrétt íJótum í hand-
riti að orðabók Guðmundar sem varðveitt er í Bodleian safninu í Ox-
ford. Eins og alkunna er úir og grúir af prentvillum í orðabók Guð-
mundar og verður að treysta henni með gát. Lat. carcimonia er prent-
villa fyrir carcinoma og merkir ‘krabbameinsæxl’ en myndimar Jutan
og Jótum eru óljósar.
Sveinn Pálsson ritar 1789 um íslensk sjúkdómalieiti og segir m.a.:
Ata, Atumein, j0tu= edr Jetukaun (Carcinoma, cancer), nefniz og
svo krabbi og krabbamein, af þeim mprgu vog=n0glum, og ki ók-
óttu holum, sem ná útí holdit frá siálfu h0fut=sárinu; etr mein þetta
og fortærir bædi enum h0rdu sem blautu p0rtum líkamans. (Sveinn
Pálsson 1789:190-191).
Neðanmáls vitnar hann í lækningabók sr. Odds Oddssonar á Reyni-
völlum í Kjós sem til er í handriti frá því um 1600 (AM 700 a 4to). Þar
er í 15. kafla skrá yfir sjúkdómaheiti og kemur m.a. fyrir latneska heitið
cancer sem Oddur þýðir átusár/jata/jötur. Virðist hann því þekkja bæði
eintölu- og fleirtölumynd orðsins jata um krabbamein. Dæmi Sveins
um jötukaun og jetukaun styðja hugmyndina um afkringinguna jö -+
je og virðist hann, eins og Guðmundur Andrésson íjötumein, þekkja
eintölumyndina jata í fyrrgreindri merkingu.
Eins og áður er getið nefnir Fritzner einnigýótr í merkingunni ‘jaxl’.
Dæmi sitt hefur hann úr Snorra-Eddu (Edda Snorra Sturlusonar 1852:
494). Sá texti virðist stafrétt tekinn upp og ef rétt er lesið virðist mega
gera ráð fyrir myndinni með /ó/. Annað dæmi er til í kveðskap, eins og
áður greinir, og er það úr broti úr lausavísu eftir Illuga Bryndælaskáld:
Huyt stcndr Heydar iótra
hlin firi gamne mijnu.
(Finnur Jónsson:384)
Bfjótrmerkir ‘jaxl’ ætti heiðarjótrþá við jaxl heiðarinnar, þ.e. stein.
Finnur Jónsson tekur saman hvít heiðar jótra Hlín og telur eiga við