Tímarit Þjóðræknisfélags Íslendinga - 01.01.1923, Blaðsíða 46

12
TftlARIT ÞJÓÐRÆKNISTÉLAGS ISLENDTNGA
þeim. Það er hæ^t að gera það
innan tungunnar sjálfrar, eins og
að framan er gert.
Nafnorðin af sögnunum myndast
líkt og af öðrum sögnum flokksnis.
Af sögninni gaga, gá, gjá, geyja er
t. a. m. gá, gjá (hundgá, hundgjá),
gjá (í jörðu), gauð (sbr. skarð,
fuð), gagur, gagg (innskots-g),
gagar er skaptur, því geyja skal,
gígur (sbr. eldgígur og í ofni),
gýgur, geigur ummerkisorð sem
gapir, skeikar frá stefnu, o. s. frv.
Af sögninni daga, dá, deyja, sem er
forna hjálparsögnin og merkir bæði
að gera og lúka eða látast, renna
dá, dauði, doði, deyður (sbr. kunn-
gera þá kvöl og dapran deyð, sem
drottinn fyrir oss auma leið), dáð,
dagur (heitir, því þá starfa menn,
en nátt eða nótt, því þá nökvast
menn, fara í hvílu), dægur, dagan
og líklega dýr. Merkingin að lát-
ast, deyja, er líklega runnin af
frumlagslausum sagnbúnaði, dag-
ar e-n, er síðar liefir snúist í per-
sónulegan (sbr. e-n dagar uppi).
Gjalt. Verða að gjalti er lagt
út í orðabókum að ærast, ganga af
göflunum. Gjalti hefir verið tek-
ið fyrir óreglulegt þágufall, eint. af
göltur, og máltækið þá þýtt eigin-
lega verða að svíni, að ærast, lík-
lega af minningu manna um svíu
Gergesa, sem djöfullinn hljóp í, svo
að þau ærðust, að sögn biblíu.
Fritzner segir gjalt sé írskt orð:
geilt, er merkir óður, vitstola, og
kemur merkingin niður í sama
stað. Við þetta er nú athugandi,
að merking orðabókanna kemur
ekki heim við merkingu þá, sem al-
þýða hefir í máltækinu, og merk-
ing alþýðu er vitaskuld rétt, því
hún á við þar, sem máltækið kem-
ur fyrir í sögunum, en hin ekki. í
munni alþýðu merkir máltækið að
cnýtast, að ekkert verði úr manni.
1 Flateyjarbók segir: Þeir urðu að
gjalti, þegar þeir heyrðu herópið.
Ekki gengu þeir af göflunum eða
vitinu, heldur varð ekkert úr þeim.
Ljót kvaðst hafa ætlað að snúa þar
um landslagi öllu, en þér ærðist og
yrðið að gjalti. Ekki er hér tuggið
upp: Þér ærðist og ærðist, heldur:
ærðust og ónýttust. Frummerking
máltækisins er auðveld, því Aust-
firðingar hafa geymt og haldið orð-
inu, að því er eg þykist vita.1) Þeir
kalla gjallið gjalt, og að verða að
gjalti er sama og sagt er annars-
staðar á landinu verða að gjalli.
Þegar eg ólst upp á Héraði, man eg
það, að eg var leiðréttur og heyrði
aðra leiðrétta um það, að þeir ættu
ekki að segja gjalt, heldur gjall.
Maður rekur sig hér á sama og eg
lieyrði oftlega séra Svein Skúlason
segja, þá er leitað var úrlausnar
hans um orð eða máltæki í vafa:
Hvorttveggja er rétt. Líkingin til
gjaltsins er og vel tekin, því líkt fer
þeim, sem ekkert verður úr, þótt
látið hafi bröstulega, og járninu,
sem fuðrar í eldinum og verður að
gjalti, ónýtist með öllu.
G 1 á m b e k k u r. Leggja e-ð
á glámbekk, liggja á glámbekk, þ.
e. á óvísum stað. Glámsýnn og
og glámskygn er sá, sem ekki sér
eða missér, svo er glámbekkur,
bekkur, sem kann að sjást yfir.
1) Nort51endingar geyma líka or?Sit5. Mat5-
ur úr NortSurlandi segist hafa tekitS eftir,
at5 Skagfirt5ingar et5a fólk komit5 úr
Skagafirt5i, segi gjalt.