Fréttatíminn - 19.11.2010, Blaðsíða 30

E
nn sér ekki fyrir endann á þeim
glundroða sem einkennt hefur
íslenska samfélagsumræðu þau
rúmu tvö ár sem liðin eru frá þroti
bankanna. Það grillir ekki í sátt
um hvert íslenskt samfélag eigi að stefna. Það
er heldur ekki almennt samkomulag um hvað
gerðist, hverjir voru gerendur og hverjir þol-
endur, hver tapaði og hver græddi – nema við
sættum okkur við þá flöktandi skýringu að
ÉG hafi tapað og það sé ÞÉR að kenna.
Sumir hafa reynt að skýra þetta þrástagl
umræðunnar sem menningarlegan van-
þroska. Og vitna í Laxness því til sönnunar.
En þótt það sé hægt að hnussa yfir svona
kenningum þá eru þær ekki svo frábærar að
hægt sé að brosa að þeim mánuðum og árum
saman.
Aðrir hafa leitað skýringa í sálfræðinni og
talað um sorgarferli og réttláta reiði. Með
fullri virðingu fyrir sorginni og reiðinni þá
er það hvorki eðlilegt né gagnlegt að velta
sér upp úr þeim tilfinningum árum saman.
Og enn síður þegar tilefnið er ekki sárara en
glatað eigið fé í íbúðarhúsnæði eða minnkandi
lánshæfni þjóðarbús.
Enn aðrir hafa viljað kenna fjórflokknum
og ónýtum stjórnmálahefðum um. Eða fjöl-
miðlunum. Eða gallaðri stjórnarskrá. Eða því
hversu lengi dómskerfið er að koma söku-
dólgunum á Hraunið. Eða kvótakerfinu. Eða
endurskoðendum og lögfræðingum. Eða þjóð-
kirkjunni. Eða uppeldinu. Eða einhverju. Eða
þessu öllu.
Geta allir haft rétt fyrir sér þegar engir
eru sammála?
Þegar litið er yfir sviðið verður augljóst að
botnleysi umræðunnar um hrunið er sjálf-
stætt undrunarefni – ekki síður en hrunið
sjálft. Það er rannsóknarefni hvernig stend-
ur á; að úti á vellinum eru menn, sem töldu
hrunið endanlega sönnun þess að kapítalism-
inn virkaði ekki, að berja tunnur við hliðina
á þeim sem segja hrunið sönnun þess að rík-
isábyrgð á bankakerfinu hafi verið kveikja
hörmunganna. Við hliðina á þessum eru aðrir,
sem telja að við hefðum aldrei orðið svona
illa úti ef við hefðum fleygt okkur í faðm Evr-
ópusambandsins, samsíða þeim sem þakka
Guði og góðum landvættum fyrir
að við séum utan sambandsins.
Einn bölvar krónunni og annar
blessar hana. Nokkrir taka undir
með Davíð Oddssyni um að áfallið
sé Jóni Ásgeiri að kenna og ein-
hverjir taka undir með Jóni um að
þetta sé þvert á móti Davíð sjálf-
um að kenna. Skuldarar vilja að
ellilífeyrisþegar borgi skuldirnar
þeirra en ellilífeyrisþegar vilja að
skuldararnir standi undir lífeyr-
inum sínum. Og svo framvegis.
Þetta er ekki falleg mynd. Þetta
er grátur og gnístran tanna. Þetta
er helvíti samkvæmt klassískum
skilningi, þar sem hver ásakar
annan, fullur sjálfsvorkunnar og
heiftar. Þetta er hrun veraldar
og enginn fyrirboði um nýja. Hér
berjast bræður og skildir klofna.
Þetta er skeggjöld, skálmöld,
vindöld og vargöld.
Jafnvel þótt við vildum teygja
okkur langt í jákvæðni og upp-
byggilegum anda verðum við
samt að viðurkenna að hin
marglofaða skýrsla rann-
sóknarnefndar Alþingis hafði
engin áhrif á umræðuna. Hún
varð ekki botn til að spyrna
sér frá. Hún setti hvorki punkt
aftan við tímabil né leiddi okk-
ur inn í næsta kafla. Flestir
gripu úr henni það sem féll að
fyrirfram markaðri skoðun en hreyfðu ekki
við öðru. Aðrir létu niðurstöður nefndarinnar
ekki hafa nokkur áhrif á sig. Samfélagsum-
ræðan fyrir og eftir birtingu skýrslunnar eru
í öllum meginatriðum nákvæmlega eins.
Hvernig stendur á þessu? Hvernig stendur
á því að eftir 25 mánuði af taumlausri tján-
ingu erum við engu nær niðurstöðu? Enn sem
komið er hefur ekkert sameinað þjóðina nema
einkunnarorð búsáhaldabyltingarinnar: Hel-
vítis fokking fokk!
Ég væri ekki að varpa fram spurningu ef ég
teldi mig ekki vita svarið. En áður en ég deili
því með ykkur langar mig að taka ykkur með
mér í flugferð til Parísar.
Flugvél hrapar
Í ársbyrjun 2007 var ég um borð í Boeing-vél
Flugleiða á leið frá Keflavík til Parísar. Þegar
vélin var að nálgast Bretlandsstrendur féll
hún skyndilega um einhver hundruð metra
í eins konar lofttómi þar til hún fann aftur
loftmótstöðu og skall niður með miklu höggi.
Ég var ekki með sætisólarnar spenntar, eins
og ég hafði verið beðinn um, heldur hafði ég
asnast til að ætla að hughreysta flughrædda
dóttur mína eftir örlitla ókyrrð og var á gangi
milli sætanna þegar vélin féll. Ég lyftist upp
og „lá“ um stund við loft klefans en þeyttist
niður á gólf þegar vélin lenti á loftmótstöð-
unni. Flugfreyjurnar höfðu verið að bera fram
morgunmat og matarvagnarnir lyftust upp
og skullu síðan niður af miklu afli. Þrjár flug-
freyjur urðu undir vögnunum. Mér sýndist
ein þeirra handleggsbrotna. Allt lauslegt í far-
þegarýminu lyftist upp; matur, dagblöð, tölv-
ur, gleraugu, föt og teppi; og þeyttist niður. Á
eftir var flugvélin eins og eftir næturlangt hót-
elpartí þungarokksveitar á túr. Það fór skelf-
ingarbylgja um farþegarýmið en hún fjaraði
fljótt úr. Þótt enginn í vélinni skildi hvað hafði
gerst (samkvæmt rannsóknarnefnd flugslysa
hafði vélin lent í mikilli ókyrrð vegna brots
þyngdarbylgna sem myndast höfðu í sterkum
lóðréttum vindhvörfum í tengslum við skot-
vind) fór fólk strax að tína mat upp af gólfinu
og safna saman lausamunum. Eftir fimm mín-
útur var eins og ekkert hefði gerst. Ég held að
handleggsbrotna flugfreyjan hafi ekki sest
niður fyrr en allt var orðið hreint og fínt.
Viðtæk svikráð eða
hugsanaskekkja
Allt var þetta klass-
ískt. Svona bregðast
hópar nær undan-
tekningarlaust við ytri
áföllum. Jafnvel and-
styggileg fyrirbrigði
á borð við stríð þjappa
fólki saman, knýja það
til að móta einhverja
sýn á aðstæður og
setja sér sameiginleg
markmið. Það er auð-
velt að sjá þetta fyrir
sér í Boeing-vélinni
á leið til Parísar. Það
datt engum í hug að
ástæður glundroðans
væru innan flugvélar-
innar. Það stóð eng-
inn upp og hrópaði:
Hvurslags ökulag er
þetta eiginlega? Er
flugstjórinn fullur?
Það ásakaði held-
ur enginn f lug-
freyjurnar fyrir
að vera bera fram
morg unmat í
þungum vögnum
akkúrat þegar
vélin sigldi inn
í ókyrrð. Það
greip heldur enginn um höfuð sér og bölvaði
því að Hannesi Smárasyni skyldi hafa verið
leyft að kaupa Icelandair. Og enginn heimtaði
mat frá þeim sem höfðu misst minna í krafti
réttlætis og forsendubrests. Allir virtust ná
sönsum undurfljótt og enginn hvolfdi örvingl-
an sinni, reiði eða ugg yfir náungann.
Ástæða þess að fólkið í flugvélinni hélt haus
í áfallinu var að það leit svo á að það sæti sam-
an í súpunni. Ástandið um borð var því alger
andstæða þess sem íslenskt samfélag hefur
gengið í gegnum undanfarna 25 mánuði. Þar
hefur skotið djúpum rótum sannfæring um
margslungin svikráð sem fléttast um nánast
allar stofnanir samfélagsins. Ofþensla góð-
ærisins var svikamylla, hrunið var svikráð og
uppgjörið markast af svikum, gripdeildum,
undanskotum, órétti og rangindum. Í stuttu
máli: Ísland var – og er – ræningjabæli. Og
verður það líklega áfram.
Getur verið að þessi hálfopinbera sam-
félagssýn sé byggð á hugsanaskekkju? Ég
freistast til að líta svo á. Það er erfitt að
ímynda sér rökréttar ástæður þess að samfé-
lag falli svona rækilega ofan í það barbarí að
fólk beri ekki traust til nokkurrar stofnunar
samfélagsins nema löggunnar! Þegar svo er
komið er augljóst að það er ekki bara eitthvað
brogað við samfélagið heldur sjónarhornið
sem við höfum valið okkur.
Gjaldmiðilskreppa í Asíu
Áður en ég fjalla um það vil ég bjóða ykkur til
Taílands. Árið er 1997. Það er vor. Um miðjan
maí brestur á flótti frá taílensku krónunni -
baht. Eftir að erlent fjármagn hafði streymt
til landsins árum saman, getið af sér mikla
uppbyggingu, auðveldað stórum aðgengi að
lánsfé og þanið út eignaverðbólu, streymdi
þetta fjármagn nú burt.
Chavalit Yongvhiyudh forsætisráðherra
lýsti því yfir að ríkisstjórnin myndi ekki
brotna undan árásum spákaupmanna á bathið
heldur standa í fæturna og verja efnahag Taí-
lands fyrir skemmdarverkum. Ríkisstjórnin
ætlaði ekki að hvika frá þeirri stefnu að binda
bahtið við dollar; 25 baht fyrir 1 dollar hafði
það verið og þannig skyldi það áfram vera.
Þessi afstaða taílensku ríkisstjórnarinnar
er almennt talin hafa kveikt á asísku fjármála-
kreppunni 1997. Fyrir utan Taíland soguðust
Indónesía, Suður-Kórea, Filippseyjar, Malasía
og Hong Kong niður í hringiðuna. Seðlabank-
ar og ríkisstjórnir allra þessara landa reyndu
að verja gjaldmiðla sína en tókst ekki.
Í Taílandi helmingaðist verðgildi bahts-
ins gagnvart dollar, úrvalsvísitalan féll um
75 prósent, fasteigna-
verð hrundi, fyrir-
tæki kiknuðu undan
skuldum, atvinnuleysi
breiddist út, lands-
framleiðsla dróst sam-
an um tíu prósent. Um
sumarið leitaði ríkis-
stjórnin ásjár Alþjóða-
gjaldeyrissjóðsins og
Alþjóðabankans. Um
haustið var skipað
stjórnlagaþing og ný
stjórnarskrá sett.
Náhirðin í gulu
– samspillingin í
rauðu
Taílenska efnahags-
kreppan varði í tæp
tvö ár. 1999 jókst
landsframleiðslan á
nýjan leik. Fall gjald-
miðilsins varð bæði
upphaf kreppunnar og
lækningin við henni.
Þót t eignaverð
hafi enn ekki náð
sömu hæðum
og fyrir hrunið
1997, má segja
að efnahag-
ur Taílands
hafi náð sér
að fullu. Meira að segja bahtið er í dag á svip-
uðu róli gagnvart dollar og þegar Chavalit
Yongvhiyudh reyndi að verja það á sínum
tíma.
Það sama verður ekki sagt um stjórnmála-
lífið. Nýja stjórnarskráin varð ekki undir-
staða stöðugleika heldur aðeins partur af
þeim glundroða sem taílensk stjórnmál hafa
verið frá hruni. Þar hafa skipst á ríkisstjórnir
spilltra valdaklíkna, valdarán herforingja og
linnulaus götuslagsmál fylgismanna ólíkra
flokka. Sundurlyndið í taílenskum stjórnmál-
um er svo djúprist að þar klæða menn sig eftir
því hvaða lýðskrumara þeir fylkja sér um;
sumir eru í rauðum treyjum, aðrir gulum.
Og þeir berja hver annan með kylfum ef þeir
hittast.
(Við getum reynt að ímynda okkur ástand-
ið með því að sjá fyrir okkur fólkið úr athuga-
semdadálkum bloggsins einkennisklætt og
vopnað að slást á bílastæðinu við Kringluna;
náhirðin í gulu og samspillingin í rauðu.)
Flóð og fjara hárra og lágra vaxta
Nú hef ég ekki hugmynd um hvort það er
almenn sátt um það í taílensku samfélagi
hvað gerðist árið 1997. Hvað hrundi og hvers
vegna? Einhvern veginn efast ég um að það
ríki eindrægni að þessu leyti í samfélagi þar
sem engin sátt er að öðru leyti.
En út frá hagfræðilegum sjónarhóli er ein-
falt að útskýra asísku kreppuna 1997. Upp-
skrift hennar er eftirfarandi:
Heiminum er skipt í mörg myntsvæði og
hefur hvert sjálfstæð tæki til að styðja við pen-
ingamálastefnu viðkomandi svæðis. Mikil-
vægust er ákvörðun vaxta. Með minnkandi
takmörkunum á frjármagnsflutningum milli
landa mátti greina hvernig fjármagn leitaði
frá svæðum með lága vexti að svæðum með
háa vexti. Með öðrum orðum: Þangað leita
peningarnir sem þeir eru best nærðir.
Dæmi um hefðbundin lágvaxtasvæði eru
lönd með gjaldmiðla sem eiga sér langa og
að mestu farsæla sögu. Japanska jenið, þýska
markið, svissneski frankinn og bandaríski
dollarinn lengst af. Hávaxtasvæðin eru minni
lönd, einkennast af veikari efnahag, ótraust-
ara stjórnarfari, veikburða undirstöðum,
hærri verðbólgu. Meiri áhætta kallar á hærri
vexti. Þannig er verðlagningin á fjármála-
mörkuðum.
En þetta samspil áhættu og vaxta er aldrei
fullkomið. Það kemur sjaldnast út á eitt að
lána til Japans með nánast engum vöxtum og
til Taílands á háum vöxtum. Stundum meta
menn það svo að vextirnir í Taílandi séu svo
háir að það sé meira en áhættunn-
ar virði að lána þangað peninga.
Í annan tíma meta þeir það svo
að þótt Japan borgi svo til enga
vexti sé öruggara að geyma pen-
inga þar en að eiga á hættu að þeir
brenni upp í óráðsíunni í Taílandi.
Lágir vextir + skattsvik
Þótt það sé fyrst og fremst sam-
spil áhættu og vaxtamunar sem
dregur fjármagn milli landa þá
er það ekki algilt. Svisslendingar
hafa áratugum saman laðað til sín
fjármagn og borgað fyrir það lága
vexti. Það sem þeir skaffa í stað-
inn er leynd. Þeir sem vildu fela
fé fyrir skattayfirvöldum heima-
landsins geymdu það á lágum
vöxtum í Sviss. Hagnaðurinn af
því að losna undan skattgreiðslum
gerði meira en að vega upp lágu
vextina. Svisslendingar lánuðu
þessa peninga síðan áfram til
Þýskalands til áhættulítilla
verkefna á tiltölulega lágum
vöxtum. Þannig græddu
allir á svissneska kerfinu
– nema skattgreiðend-
ur heimalanda svik-
aranna. Þeir þurftu
að borga brúsann.
Og undrar þá lík-
lega engan að það
Í Guðs bænum:
Aldrei aftur háa vexti!
Eftir að hafa hlustað á fólk velta sér upp úr hinum margbreytilegustu ástæðum
hrunsins í 25 mánuði eru líklega flestir búnir að tapa þræði. Ef marka má
umræðuna er hrunið hin endanlega sönnun fyrir nánast öllum skoðunum á svo
til hverjum þætti samfélagsins. Gunnar Smári Egilsson býður upp á annan kost í
grein sinni: að orsök hins mikla vanda og flóknu stöðu sé í raun sáraeinföld.
Framhald á bls. 32
Joseph
Stiglitz
fjallaði, í úttekt fyrir
Seðlabanka Íslands
2001, um fyrirsjáan-
legar hættur lítillar
myntar sem skoppar
í ólgusjó alþjóðlegs
fjármagns. Seðla-
bankamenn heyrðu
bara það sem þeir
vildu heyra; að Stiglitz
taldi verðbólgumark-
mið raunhæfan kost.
Davíð
Oddsson
var enn að reyna
að halda uppi gengi
krónunnar með vaxta-
hækkunum fram eftir
ári 2008 þegar verð-
bólgan var að brjótast
undan teppinu. Einn
daginn hækkaði
Davíð vextina um 1,25
prósent. Morgun-
blaðið kallaði þessa
hækkun bylmings-
högg í borðið og taldi
að hún myndi sýna
bönkunum hver réði
yfir íslensku krónunni.
Enn eitt dæmið um
mikinn kjark Davíðs í
pólitík en lítið vit á
efna-
hags-
mál-
um.
Paul
Krugman
byggir orðstír sinn á
skarpri greiningu á
asísku kreppunni og
líkindum hennar við
efnahagserfiðleika á
Vesturlöndum. Þótt
þetta sé megininnlegg
Krugmans vill svo
undarlega til að bæði
seðlabankamenn og
gagnrýnendur þeirra
henda á lofti helst allt
annað sem
Krugman
segir.
30 skoðun Helgin 19.-21. nóvember 2010