Læknablaðið - 15.01.1998, Síða 65

LÆKNABLAÐIÐ 1998; 84
63
íðorðasafn lækna 96
Teppukvef
Michael Clausen, barnalækn-
ir, skrifar frá Akureyri og gerir
grein fyrir ástandi sem ung börn
fá stundum þegar þau veikjast af
veirum og kallast áensku „bron-
chiolitis" og á sœnsku „obstruc-
tiv bronchitis“ og einkennist af
kvefeinkennum og teppu í
lungnapípum. Michael er ekki
sáttur við þau íslensku heiti sem
tilgreind eru í íðorðasafni lækna
og leggur fram sína eigin tillögu:
Mín tillaga er að við köllum það
teppukvef, ástandið sem ein-
kennist af hvœsandi, lengdri út-
öndun hjá veikum börnum yngri
en tveggja ára, sem eru án of-
nœmiseinkenna.
Kvef
Erindi Michaels gefur tilefni
til þess að taka heitið kvef til
svolítillar skoðunar, en það hef-
ur lengi beðið á verkefnalista
undirritaðs. íslensk orðabók
Máls og menningar lýsir kvefi
þannig: algengur farandkvilli,
venjulega samfara bólgu í slím-
himnu koks og háls, stundum
hósta. Lesandinn er litlu nær.
Islenska alfræðiorðabókin gerir
mun betur: kvefsótt: algengur,
smitnœmur veirusjúkdómur í
slímhúð nefs og háls; lýsir sér
með nefrennsli, hnerra, höfuð-
verk, hitaslœðingi, beinverkjum
og oft háls- og barkabólgu. Best
er þó lýsing læknisfræðiorða-
bókar Stedmans undir flettunni
cold: Veirusýking í efri öndun-
arvegi sem einkennist af vökva-
fyllu íslímhúðinni, vatnskenndu
nefrennsli og almennum lasleika
sem varir þrjá til fimm daga. Ið-
orðasafn lækna tekur í sama
streng um common cold og gef-
ur þar íslensku heitin kvef, kvef-
sótt og bráð kvefsótt án sér-
stakrar aðgreiningar. Því má
svo skilja að um samheiti sé að
ræða. Heitin kvef og kvefsótt
koma fyrir í íslensk-danskri
orðabók Sigfúsar Blöndal frá
1920-1924, en þar er gerður sá
greinarmunur að kvefsótt er tal-
in farandkvilli. íslensk læknis-
fræðiheiti Guðmundar Hannes-
sonar frá 1954 tilgreinir kvef
sem eina af íslensku þýðingun-
um á catarrhus, en bráð kvef-
sótt er tilgreind sem þýðing á
catarrhus respiratorius acutus.
Gríska sögnin katarrhein merk-
ir að renna eða flæða niður.
Fyrrgreind orðabók Stedmans
lýsir catarrh þannig: bólga í
slímhúð með auknu flœði slíms
eða vilsu. Ekki er sérstaklega
vísað í slímhúð öndunarvegar,
en nú er fengin skýringin á því
að Iðorðasafn lækna geymir
nokkur kvefheiti sem nota má
um bólgur með slím- eða bólgu-
vilsurennsli úr öðrum líffærum,
svo sem magakvef, ristilkvef,
augnkvef, lungnakvef og jafnvel
legkvef. Gríska læknisfræðiheit-
ið coryza vísar hins vegar sér-
staklega í öndunarfærin og er
þýtt á ensku sem acute rhinitis
og á íslensku sem nefkvef. Það
er talið samsett úr nafnorðinu
korys, sem merkir hjálmur eða
höfuð, og sagnorðinu zeein,
sem merkir að sjóða, ólga eða
freyða. Greinilegt er að
snemma urðu læknisfræðiheiti
lýsandi. Að lokum má minnast
á nafnorðið kvefja. íðorðasafn
lækna gefur heitin slímhúðar-
bólga og kvefja undir flettunni
catarrh, en í Islensku orðsifja-
bókinni má finna sögnina að
kvefja í merkingunni að kæfa
eða stífla.
Kvefja
Helsti gallinn við tillögu
Michaels er sá að heitið teppu-
kvef vísar ekki sérstaklega í þau
líffæri sem teppt eru, berkjurn-
ar. Teppukvef gæti allt eins vís-
að í stíflað nef og stíflaða görn.
Spurningin er nú hvort ekki
megi taka þetta nýja nafnorð,
kvefja, til að nota um kvefmeð
stíflu og að bæta síðan við tilvís-
un í það líffæri sem stíflað er eða
teppt. Berkjukvef er bólga í
berkjuslímhúð með auknu slím-
og vilsurennsli og berkjukvefja
yrði þá berkjukvef með teppu
eða stíflu. Án þess að leggjast
beinlínis gegn tillögu Michaels
er þessu hér með varpað fram
honum og öðrum áhugamönn-
um til umhugsunar. Aðrar til-
lögur eða frekari umræða væri
vel þegin.
Veiruflétta
Óvænt rak nýlega á fjörurnar
heitið virus complex. í latínu má
finna orðin complexio sem
merkir samtenging eða samein-
ing og complexus sem merkir
samofinn. Af orðabókum má
ráða að nafnorðið complex geti
merkt samstæða, kerfi, flóki,
flækja, eða flétta. Ein af orð-
skýringunum getur þess að líf-
færafræðileg samstæða sé
mynduð úr þremur eða fleiri
skyldum fyrirbærum. Líffæra-
og vefjafræðiheitin frá 1995 gera
ráð fyrir að complex fái íslenska
heitið flóki. Hér má þó vera að
veirusamstæða hæfi betur, jafn-
vel veiruflétta.
Jóhann Heiðar Jóhannsson
(netfang: johannhj@rsp.is)