Læknablaðið - 15.09.1998, Blaðsíða 15

LÆKNABLAÐIÐ 1998; 84
633
0,96 (3). Fyrir alla sjúkdómsflokka var þetta
hlutfall hærra en 1,0 (1,1-1,9). Mismunurinn er
marktækur (p<0,05) í öllum flokkum nema
langvinnum lungnasjúkdómum og húðsjúk-
dómum. Marktækur munur er milli kvenna og
karla á dreifingu sjúkdómsflokka (p<0,0001).
Þegar borin eru saman væntigildi og raungildi
sést að þetta byggist á hlutfallslega hárri tíðni
stoðkerfisvandamála, slysa og eitrana og „ann-
arra sjúkdómsgreininga“ hjá konum. Þegar
þessir þrír flokkar eru teknir út er ekki lengur
marktækur munur milli kynja.
Fjöldi íbúa höfuðborgarsvæðisins sem hlut-
fall af fjölda íbúa landsbyggðarinnar á aldrin-
um 16-66 ára var 1,5. Fyrir sjö sjúkdómsflokka
(geðræn vandamál, sjúkdóma í taugakerfi, aug-
um og eyrum, langvinna lungnasjúkdóma,
meðfæddar veilur, innkirtla- og efnaskiptasjúk-
dóma, húðsjúkdóma og aðrar sjúkdómsgrein-
ingar) er þetta hlutfall marktækt hækkað, fyrir
tvo flokka (hjarta- og æðasjúkdóma og krabba-
mein) marktækt lækkað, en fyrir þrjá (stoðkerf-
isvandamál, slys og eitranir og meltingarfæra-
sjúkdóma) er ekki munur.
Umræða
í árslok 1996 hafði 7315 íslendingum verið
metin yfir 75% örorka, 4286 konum og 3029
körlum. Yfir 75% örorka var marktækt algeng-
ari hjá konum en körlum og marktækt algeng-
ari á höfuðborgarsvæðinu en á landsbyggðinni.
A meðal Islendinga á aldrinum 16-66 ára hafði
4,2% verið metin yfir 75% örorka. Til saman-
burðar má nefna að árið 1996 var þetta hlutfall
í Noregi tvöfalt hærra eða 8,4% (6). Ekki liggja
fyrir hlutfallstölur frá hinum Norðurlöndunum
á sama tíma en hins vegar frá árinu 1995 (7).
Þróunin á undanförnum árum (það er fram til
1994) í þessum löndum hafði verið sú að fram-
angreint hlutfall hafði hækkað lítillega frá ári
til árs. Því má gera ráð fyrir að hlutfallið hafi
áfram hækkað lítillega næsta árið, en ekki svo
mikið að það skekki umtalsvert samanburð við
hlutfallið á íslandi árið 1996. Árið 1995 var
fjöldi örorkulífeyrisþega sem hlutfall af íbúum
landsins, sem voru á þeim aldri að eiga rétt á
slíkum lífeyri, í Danmörku 4,3%, Svíþjóð 7,6%
og í Finnlandi 9,2% (7). Hundraðshlutfall ör-
orkulífeyrisþega á Islandi er þannig áþekkt og í
Danmörku, en mun lægra en í Noregi, Svíþjóð
og Finnlandi.
Samanburður við hin Norðurlöndin (mynd
1) sýnir að aldursdreifing örorkulífeyrisþega er
önnur á Islandi en í hinum löndunum (6,7).
Fjöldi örorkulífeyrisþega sem hlutfall af ald-
ursflokki er hærra á íslandi en hinum Norður-
löndunum fram til þrítugs. Eftir það er þetta
hlutfall hærra í hinum löndunum, hækkar ört
með vaxandi aldri og er eftir fimmtugt orðið
meira en tvöfalt hærra í Finnlandi, Noregi og
Svíþjóð en á Islandi.
í rannsóknum á Norðurlöndum hefur komið
frarn að örorkubótaþegum hefur þar fjölgað
mjög á síðustu árum og áratugum, einkurn eftir
1970. Mest hefur fjölgunin orðið í Finnlandi,
Svíþjóð og Noregi, en minni í Danmörku (8).
Fjölgunin hefur verið sérstaklega áberandi
meðal fólks í eldri aldurshópunum, einkum yfir
50 ára aldri. Samsvarandi þróun hefur orðið í
Vestur-Evrópu og er hún víða meiri þar en á
Norðurlöndum, til dæmis í Frakklandi, Hol-
landi, Þýskalandi og Bretlandi. Hjá körlum er
aukningin afgerandi í aldurshópunum 50-64
ára, en hjá konum kemur hún yfirleitt aðeins
fram eftir sextugt (9).
Ýmsar skýringar á breytilegri þróun á fjölda
örorkubótaþega yfir tíma og milli landa eða
landsvæða hafa verið settar fram. Mest hefur
borið á hugmyndum um að þrýstingur frá
vinnumarkaði leiði til fjölgunar örorkulífeyris-
þega. Þá er gert ráð fyrir því, að á tímum vax-
andi atvinnuleysis og aukinnar samkeppni hafi
veikari hluta vinnuaflsins, til dæmis þeim er
búa við skerta getu eða færni, í auknum mæli
verið þrýst út af vinnumarkaði. Þetta hefur ver-
ið talið gerast ýmist beint og meðvitað (til
dæmis fyrir tilverkan stjórnvalda sem vilja
dylja umfang atvinnuleysis) eða óbeint og án
samantekinna ráða (af fyrirtækjastjórnendum
sem þurfa að standast harðari samkeppni og
ráða þá frekar þróttmeira vinnuafl) (10,11).
Önnur skýring er sú að aðgengilegt al-
mannatryggingakerfi sem veiti rúmar bœtur
freisti fólks sem býr við skerta heilsu til að
sækja um örorkubætur, jafnvel þó það gæti
stundað ýmsa launaða vinnu. í skandinavísku
löndunum og Finnlandi var á sjöunda og átt-
unda áratugnum dregið úr læknisfræðilegum
þætti örorkumatsins og aukið vægi félagslegra
aðstæðna. Jafnframt voru bætur hækkaðar (12-
14). Þegar síðan þrengdist um á vinnumarkaði
voru skilyrði fyrir verulegri fjölgun örorku-
bótaþega. Talið er að á meginlandi Evrópu hafi
þessi þróun oft verið heimiluð af stjórnvöldum
sem viðbrögð við vaxandi atvinnuleysi, en í
Noregi og Svíþjóð breyttust forsendur örorku-