Læknablaðið - 15.09.1998, Blaðsíða 16

634
LÆKNABLAÐIÐ 1998; 84
matsins áður en atvinnuleysisvandinn kom til
sögunnar (8). Skyld þessari kenningu er sú til-
gáta, að aukin skilvirkni almannatrygginga-
kerfisins og aukin þekking almennings á rétti
sínum innan þess hafi einnig leitt til fjölgunar
bótaþega á þessu sviði.
Þriðja tegund kenninga um þróun fjölda ör-
orkubótaþega snýr að skipulagi bótakerfisins í
heild, það er aðgengi fólks með skerta vinnu-
getu að bótaflokkum. Þannig mætti til dæmis
hugsa sér að misjafnlega fýsilegt geti verið fyr-
ir fólk að þiggja atvinnuleysisbætur, örorku-
bætur, sjúkradagpeninga eða fjárhagsaðstoð frá
félagsmálastofnun. Þetta er til dæmis mjög
misjafnt milli landa. Olíkar leiðir innan vel-
ferðarkerfisins geta fært bótaþegum misháar
bætur og þá mætti vænta þess að hærri bætur
dragi að sér fleiri umsækjendur. Ekki er alltaf
sjálfgefið hvar í bótakerfinu einstakir aðilar
eigi helst heima og því þarf að líta til annarra
möguleika til framfærslu fyrir þá sem hugsan-
lega væru umsækjendur örorkubóta þegar
skýra á mismunandi algengi örorku í saman-
burði milli landa eða tímabila.
Fjórða skýringin er svo hið eiginlega heilsu-
farsmat. Margar orsakir örorku eru nær alger-
lega skilyrtar af útbreiðslu sjúkdóma og fötlun-
ar, sem ætti að stærstum hluta að leiða til svip-
aðrar tíðni milli landa. Hins vegar er hægt að
hugsa sér að í einstökum löndum geti út-
breiðsla fötlunar og líkamlegs slits verið háð
þeim atvinnuvegum sem ríkjandi eru. Sumar
atvinnugreinar veita verri vinnuskilyrði og
meiri áhættu, sem getur af sér fleiri slys, meira
slit og atvinnutengda sjúkdóma sem leitt geta
til langtíma hamlana og fötlunar. Þannig má
hugsa sér að nokkur munur geti orðið á milli
landa hvað snertir umfang örorku vegna sér-
stakra atvinnutengdra skilyrða.
Hér verður reifað hvemig einstakar ofan-
greindar skýringar gætu átt við um algengi ör-
orku á Islandi samanborið við hin Norðurlöndin.
Ef litið er til kenningarinnar um áhrif frá
þrengri vinnumarkaði, er ljóst að íslenski vinnu-
markaðurinn hefur á eftirstríðsárunum lengst af
einkennst af mikilli umframeftirspurn eftir
vinnuafli. Atvinnuleysi hefur verið mjög lítið
og atvinnuþátttaka og vinnutími með því mesta
sem þekkist á Vesturlöndum. Það bendir því flest
til þess, að lítill þrýstingur hafi verið á íslenska
vinnumarkaðnum til að losa fólk út úr atvinnu-
lífinu og inn í almannatryggingakerfið. Þó hef-
ur orðið markverð breyting á þessu frá og með
árinu 1992, er atvinnuleysi jókst hér umtals-
vert, uns það náði hámarki árið 1994 (7). Þó er
atvinnuleysið hér enn með því minnsta sem
þekkist bæði á Norðurlöndum og annars staðar
á Vesturlöndum (15). Gnægð atvinnutækifæra
hefur þannig hugsanlega stuðlað að því að fólk
með skerta vinnugetu hafi haft frekar rúm tæki-
færi til að stunda launaða vinnu og sókn þess
inn í bótakerfið því verið minni en ella hefði
mátt vænta.
Ofangreind skýring gæti þannig skýrt tiltölu-
lega lágt heildarhlutfall örorkulífeyrisþega hér
á landi. Hins vegar fellur hún illa að þeirri stað-
reynd að örorka er algengari meðal fólks undir
30 ára aldri hér á landi en í grannríkjunum á
Norðurlöndum. Það gæti skýrst af einkennum
bótakerfisins hér á landi. Sjúkradagpeninga-
kerfið er einn þáttur almannatrygginganna sem
gæti tekið álag af örorkubótakerfinu, einkum
fyrir þá sem verða fyrir skertri vinnugetu tíma-
bundið vegna slysa eða veikinda. Sjúkradag-
peningakerfi almannatrygginga á Islandi greið-
ir mun lægra hlutfall launa til bótaþega en tíðk-
ast á hinum Norðurlöndunum. Sömuleiðis hafa
atvinnuleysisbætur verið tiltölulega lágar hér á
landi (7 (sjá bls. 68-69, 77 og 123), 16). Bóta-
kerfið á íslandi hefur því almennt ekki verið
líklegt til að freista fólks sérstaklega til að lifa
af því í stað þess að stunda launaða vinnu. Þó
kunna örorkubæturnar að hafa verið fýsilegri
kostur í sumum tilvikum en atvinnuleysisbætur
eða sjúkradagpeningar og því hugsanlega leitt
til þess að örorka er svo algeng meðal ungs
fólks sem raun ber vitni um.
Svipuð skýring gæti verið á því að heildar-
umfang örorku er tiltölulega lítið í Danmörku,
það er að aðrir hlutar bótakerfisins sinni hugs-
anlegum skjólstæðingum örorkulífeyristrygg-
inganna í meiri mæli en er í hinum Norðurlönd-
unum. Slík skýring er reyndar sett fram á lágri
tíðni örorkulífeyrisþega í Danmörku í skýrsl-
unni „Social Protection in the Nordic Countries
1995“ (7).
Loks virðist alveg ljóst að hvað snertir mun
meiri fjölda örorkulífeyrisþega yfir 50 ára aldri
í Skandinavíu og Finnlandi en á íslandi, þá
megi rekja það beint til rýmri heimilda í þess-
um löndum til þessa að nota örorkubótakerfið
til að rýma til á vinnumarkaði (förtidspensio-
nering). Sú leið virðist ekki hafa verið farin á
Islandi, enda er atvinnuþátttaka fólks í öllum
aldurshópum yfir fimmtugu mun hærri hér en
annars staðar á Vesturlöndum (16).