Læknablaðið - 15.11.1998, Blaðsíða 72

884
LÆKNABLAÐIÐ 1998; 84
íðorðasafn lækna 105
Calvaria
í síðasta pistli var fjallað
um heitið calvaria, sem fyrst
og fremst vísar til efri hluta
höfuðkúpunnar og er því ekki
notað sem samheiti við cran-
ium, höfuðkúpuna. Til að
ljúka umræðunni að sinni má
nefna að undir kúpuhvolfinu
liggur basis cranii, kúpubotn,
en að framanverðu er viscero-
cranium, sem fengið hefur hið
skelfilega íslenska heiti iður-
kúpa. Líffærafræðiheitin gefa
til kynna að undir viscerocran-
ium heyri andlitsbeinin öll,
allt frá nefskeljum til neðri
kjálka, og að auki málbein og
hlustarbein. Undirritaður vill
reyndar halda því fram að
latneska heitið sé ekki gott og
að þessi niðurstaða úr beinni
orðhlutaþýðingu sé stað-
festing þess.
Iður er gamalt heiti á inn-
yflum manna og dýra. Islensk
orðabók Máls og menningar
tilgreinir iður sem hvorug-
kynsnafnorð, sem er eins í
eintölu og fleirtölu, en einnig
má þar finna iðrar sem kven-
kynsnafnorð í fleirtölu og
sömu merkingar, líffœri í kvið-
arholi. Orðsifjabókin rekur
upprunann til gríska heitisins
enteron, sem merkir þarmur
eða görn. Til gamans má einn-
ig nefna, að í Lexicon poeti-
cum Sveinbjörns Egilssonar
er orðmyndin iðr, og lýsingin
á merkingu hennar er mjög
afgerandi: indvolde eller over-
hovedet alt, hvad der findes i
bryst- og mavehulheden. Ið-
orðasafn lækna gengur enn
lengra: Þau líffœri sem liggja í
höfuðkúpu, brjóst-, kviðar- og
grindarholi. Allra lengst
gengur þó bókin Nucleus
latinitatis, sem gefin var út af
Orðabók Háskólans árið
1994, en þar er orðið viscus
talið merkja: allt þad sem er
firer inan Skinned, so sem er
Kioted og Istran. Latneska
heitið viscerocranium má ef
til vill réttlæta á þeirri for-
sendu að um sé að ræða þann
hluta höfuðkúpunnar sem
verndar andlitslíffærin, en ef
heili er talinn til innri líffæra
þá er neurocranium ekki síð-
ur iðurkúpa.
Skalli
í tengslum við athugun á
ofanrituðu rakst undirritaður á
heitin praecalvus, sköllóttur
að framanverðu, og recalvus,
sköllóttur bakatil, í bókinni
Nucleus latinitatis. Þessi latn-
esku lýsingarorð finnast ekki í
íðorðasafninu, en nafnorðin
ennisskalli og hvirfilskalli
gætu ef til vill komið að gagni
til að tákna mismunandi teg-
undir skalla hjá karlmönnum
og heitið hnakkaskalli er ef til
vill nothæft um tímabundinn
skallablett sem stundum sést á
hnakka hjá ungbörnum.
Miga og „að míga“
Katrín Fjeldsted, heilsu-
gæslulæknir, kom að máli við
undirritaðan og sagðist eiga
bágt með að nota nafnorðið
miga við sjúklinga sína. Sagð-
ist hún alin þannig upp að
dónalegt væri að tala um að
míga. Undirritaður er vissu-
lega sama sinnis, en finnst þó
að nafnorðið miga sé öllu sak-
lausara og muni missa sitt
ruddalega yfirbragð við hæfi-
lega notkun.
í Orðsifja-
bókinni kem-
ur fram að
það sé frá 18.
öld og merki það að míga.
Miga er mjög lipurt í sam-
setningum, svo sem blóð-
miga, og því væri skaði að því
að missa það úr læknamálinu.
Auðvitað má skoða aðra kosti
eins og til dæmis kvenkyns-
nafnorðið pissing eða karl-
kynsnafnorðið pissingur.
Undirritaður vill einnig ítreka
þá skoðun sína, sem fram kom
í 94. pistli við umfjöllun á ís-
lenskum heitum á penis, að
oft verði læknar að hafa fleiri
en eitt heiti til reiðu. Þeir
verða að geta notað þau orð
sem sjúklingum þeirra eru töm-
ust, hvort sem það er að pissa,
spræna, kasta vatni eða að
míga og gæta þess að forðast
þau sem eru óviðeigandi.
Nafnorðanotkun
Katrín átti reyndar annað
erindi við undirritaðan, en það
var að vekja athygli á óhæfi-
legri nafnorðanotkun, sem
undanfarin ár virðist hafa ver-
ið að ryðja sér rúms í hérlend-
um læknisfræðilegum textum.
Þar hitti hún beint í mark þeg-
ar hún benti á að ólíkt ís-
lenskulegra væri að segja:
Sjúklingur pissar (sprænir?
mígur?) blóði! en að segja:
Sjúklingur er með blóðmigu!
Undirritaður hefur nokkuð
lengi haft af þessu áhyggjur,
en ekki fengið tilefni til um-
fjöllunar fyrr en nú.
Jóhann Heiðar Jóhannsson
(netfang: johannhj@rsp.is)