Læknablaðið - 15.04.1999, Síða 104

370
LÆKNABLAÐIÐ 1999; 85
Hallgerður Gísladóttir sagnfræðingur
Gömul læknisráð á Þjóðminjasafni
Hallgerður Gísladóttir á þjóðháttadeild Þjóðminjasafnsins
heldur áfram að seilast í skúffur og skjalaskápa deildarinnar
eftir gömlum læknisráðum sem þar eru skráð. Að þessu sinni
fjallar Hallgerður um hiksta og ýmis ráð við honum sem sum
hver dugðu en þó ekki öll, enda átti hikstinn sér á stundum
yfirnáttúrulegar orsakir.
Sjaldan er geispi af
glöðu hjarta, né hiksti
frá hægu brjósti
í skrá 29 á Þjóðháttadeild
Þjóðminjasafnsins, „Maðurinn,
þættir úr þjóðtrú“ er meðal
annars spurl um ráð við
hiksta. Almennt var, að heim-
ildarmenn nefndu þá trú sem
flestir kannast við enn þann
dag í dag, að hiksti stafaði af
því að þá væri einhver að tala
illa um viðkomandi. Af því
tilefni sögðu þeir sem hikst-
ann fengu stundum „Já ég er
hérna, nú er einhver að nefna
mig“. Þá töldu sumir upp þá
sem hugsanlega iðkuðu bak-
nagið og átti hikstinn að hætta
um leið og rétta nafnið var
nefnt. Stundum dugði að
bölva kröftuglega þeim sem í
lilut átti en aðrir fóru þveröf-
uga leið. „Nú er einhver að
nefna mig. Guð blessi hann,
hver sem hann er,“ sagði amma
eins heimildarmannsins ævin-
lega þegar hún fékk hiksta.
Og ef ungar stúlkur fengu
hiksta áttu þær að segja: Guð
hugsi gott til mín og góðir
yngispiltar (úr Meðallandi).
Annað ráð sem almennt var
(og er) notað við hiksta var að
láta þeim sem hikstaði bregða
illilega. Var þetta gert á ýmsan
hátt til dæmis þannig að hon-
um var gefinn kinnhestur, sleg-
inn með blautri dulu, skvett á
hann köldu vatni, gefið kröft-
ugt olnbogaskot, barið í bakið
á honum eða öskrað í eyrað.
Þetta þótti vera árangursríkast
ef gerandinn var manna ólík-
legastur til áreitni. Það gilti
einnig við beitingu aðgerða af
svipuðu tagi sem höfðu ekki
beinlínis líkamlega áreitni í
för með sér eins og þegar
þeim sem hikstaði var sagt að
éta skít fara til fj... eða að
borinn var upp á hann þjófn-
aður eða önnur ósæmileg
hegðan. Við þessar aðstæður
var til dæmis oft sagt í gamla
daga „Hefurðu sopið úr kæsis-
dallinum? (Kæsir var mjólkur-
hleypir gerður úr kálfsmaga.)
Hefurðu drukkið úr rjóma-
troginu? Þú hefur étið folald.
Hvað varstu að gera inni í búri
í morgun? Svo þú varst að
kyssa hana/hann - ég sá til
þín.“ Einn heimildarmanna
hafði verið hjá kennara sem
rak pennahnífinn grimmdar-
lega upp í andlitið á nemend-
um sínum þegar þeir fengu
hiksta. Það dugði oft. Og
margt fleira var í þessum dúr.
Ráð af öðru tagi voru til
dæmis að halda niðri í sér
andanum eins lengi og unnt
var, að draga andann djúpt
nokkrum sinnum í röð, að
styðja vísifingri á efri vör
þangað til hikstinn hætti, að
hafa eitthvað fljótandi í
munni sér og kyngja því rétt
þegar hikstinn ætlaði að brjót-
ast fram, að drekka mikið kalt
vatn, að drekka heitt sykur-
vatn eða að sjúga hvítasyk-
urmola. Að lokum er hér ein
hikstasaga úr heimildasafninu
frá Norður-Þingeyingi fædd-
um 1910:
„Á bæ einum í Öxarfirði
bjó maður nokkur, sem talinn
var töluvert vel að sér um al-
mennt atgervi. Hann kom
ungur á heimilið og giftist
dóttur bónda þar. En á jörð
þeirri var vatn eitt lítið um-
máls en var ávallt fullt af sil-
ungi. Var auðvelt að fanga all-
an silunginn í net, ef menn
vildu, en sá kvittur lá á, að
enginn mætti snerta hann því
hann tilheyrði álfum, sem þar
byggju í miklum hópum við
bjargið, sem þar var ofan við.
Ekki vildi hinn ungi fullhugi
hlusta á þessar bábiljur og fór
og veiddi þó nokkra væna sil-
unga úr pytti þessum. Líkaði
tengdaföður hans miður, en
hafði þó hljótt um. Ekki löngu
síðar fær ungi maðurinn
hiksta sem ekki þótti svo sér-
stakt, en hikstinn varaði
óvenjulega lengi, og það svo
að það leiddi unga bóndann til
dauða á örfáum árum og hafði
hann hiksta allt til hinstu
stundar. Eg þekkti þennan
mann og tel söguna staðfesta
af áreiðanlegum vitnum eða
svo var trúað í minni sveit.
Voru álögin á tjörn þessari tal-
in slík að til dauða hans
leiddi.“